Arap Edebiyatı Tarihi

Çevirmenin Önsözü

Önsöz
Giriş

                     I.            Sebe ve Himyer

                   II.            Putperest Arapların Tarihi ve Efsaneleri

                III.            İslâm Öncesi Şiir, Âdab ve Din

                 IV.            Peygamber ve Kuran

                   V.            Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevî Hanedanı

                 VI.            Bağdat Halifeleri

              VII.            Abbasîlerde Şiir, Edebiyat ve Bilim

            VIII.            Sünnîlik, Özgür Düşünce ve Tasavvuf

                 IX.            Avrupa’da Araplar

                   X.            Moğol İstilasından Günümüze

Kaynakça

Dizin

Önsöz

T. Fisher Unwin tarafından 1907’de yayımlanan ve değiştirilmeksizin iki kez yeniden basılan A Literary History of the Arabs, şimdi yeni bir şemsiye altında yayımlanıyor ve bunu, bazı açılardan şimdiye kadar olduğundan daha doğru ve kullanışlı bir şekilde hazırlama fırsatını bana sundukları için Cambridge University Press’e teşekkür etmek istiyorum. Mevcut baskı orijinal plakalardan basıldığı için, kitabın baştan sona gözden geçirilerek düzeltilmesi ve gerektiğinde yeniden düzenlenmesi söz konusu olamazdı; ancak sadece birkaç sayfa yeniden yazılmış olmasına rağmen, kaynakça güncellendi, metindeki kimi hataları çıkarttım ve bazılarını da belirli miktarda ek madde içeren bir ek bölümde düzelttim. İlk baskının önsözünde belirttiğim gibi, “konuya genel bir giriş niteliğinde olacak ve ne öğrenciler için fazla popüler ne de sıradan okuyucular için fazla bilimsel olacak bir çalışma derlemek ümidindeyim. Arapların ne düşündüğünü genel hatlarıyla tayin etmek ve düşüncelerini şekillendiren etkileri mümkün olduğunca belirtmek başlıca amacımdı… Deneyimler beni, bu kitabın esas olarak hitap ettiği genç Arapça öğrencilerinin, kendilerine sunulan siyasi, entelektüel ve dinî kavramlarla temas halinde olmadıkları için okuduklarını anlamakta sıklıkla zorluk yaşadıklarına ikna etti. Hemen hemen her Arapça kitabın sayfaları, Müslümanlar için açıklama gerektirmeyen, ancak kelimenin en geniş anlamıyla Arap tarihi hakkında genel bir bilgiye sahip olmayan Batılı okuyucunun kafasını karıştıran isimlere, olaylara, hareketlere ve fikirlere göndermelerle doludur. Kanımca böyle bir inceleme herhangi bir Avrupa kitabında bulunmayacaktır ve şayet benimki, kısmen ve yetersiz de olsa, ihtiyacı karşılayacak olursa, emeğimin fazlasıyla karşılığını alacağı hissindeyim... Konu seçimi hakkında, seçmenin yazmaktan daha zor olduğunu söyleyen ünlü bir antolojinin yazarına katılıyorum (ihtiyâru’l-kelâm as’abu min te’lifîhi). Bir özetin her açıdan adaleti tesis edememesi mazur görülebilir belki. Kanımca konunun edebî yönü tarihsel kısmından daha ilgi çekici ve ben de hiç tereddüt etmeden kendi eğilimimi takip ettim; ne de olsa başkalarının ilgisini çekebilmek için bir yazarın öncelikle kendisinin ilgi duyması gerekir… Arap şiirinin esasen Arap yaşamının gerçek bir aynası olarak önemi göz önüne alındığında, ona ayırılan alanın aşırı olduğu kanısında değilim. Edebiyatın diğer dalları aynı ilgiyi görememiştir. Pek çok saygın isim birkaç satırda geçilmiş, pek çok tanınmış isimse atlanmıştır. Ancak daha önce de zikrettiğimiz gibi eldeki çalışma, yazarların, kitapların ve tarihlerin kaydından ziyade, tarihsel ortamlarındaki fikirlerin bir taslağıdır. Son olarak, eserlerini incelediğim ve bu sayfalara özgürce ‘aktardığım’ bilgili Şarkiyatçılara olan borcumu tam olarak belirtmem gerekmektedir. Her durumda referans vermek mümkün değildir, ancak okuyucu, önde gelen otoritelerden sadece birkaçını saymak gerekirse, bunların ne kadarının von Kremer, Goldziher, Nöldeke ve Wellhausen’dan alındığını kendisi görecektir. Aynı zamanda sürekli olarak Arapça bilgi kaynaklarına geri döndüm.”

Geriye daha kişisel türden bir teşekkür kalıyor. Yirmi iki yıl önce şöyle yazmıştım, ‘Taslakları baştan sona okuyan ve dipnotlarda bulunabilecek birtakım değerli açıklamalarda bulunan arkadaşım ve meslektaşım Profesör A. A. Bevan’a en içten teşekkürlerimi sunarım.’ Ne mutlu ki şu anki durum aramızdaki bağları yenilememe izin veriyor ve dünyaya duyurulmasına vesile olan kitap, artık onun adıyla özdeşleşerek reşit oluşunu kutluyor.

Reynold A. Nicholson
1 Kasım 1929

Çevirmenin Önsözü

Semitik sahası üzerine çalışmalar, Fenikece ve Akkadcadan başlayarak, Babil ve Asur aracılığıyla İbranice, Aramice, kadim Nabatî dili ve kültürü, Habeşçe (Amharca) ve nihayet Arapçayı birbirlerine bağlayan uzunca bir köprünün temeli. Eldeki eser salt Semitik üzerine bir inceleme olmamasına karşın, yazarının da belirttiği gibi, genel sınırları tayin etmesi bakımından büyük bir gediği örmekte, surların ardında inşa ettiği Arapça edebiyat kalesinin burçlarıysa sahanın engin manzarasına hâkimiyet sunmaktadır. Bugün Arapça öğrenen geleceğin Arabisti, İslâm ve Orta Doğu tarihi çalışanlar için bu sınırların ve kavramsal çerçevenin tek bir ciltte, hem de yüz yıla yaklaşan yaşına rağmen hâlâ makul ve geçerli bir çerçeve sunabilen bir cildin hacmi içinde tayin edilmiş olması büyük nimettir. Dolayısıyla, en azından kendi adıma konuşacak olursam, R. A. Nicholson’ın hemen her eseri Türkçeye tercüme edilmişken, bu seçkinin henüz çevrilmemiş oluşu anlaşılacak bir durum değildir; üstelik eser TDV İslâm Ansiklopedisi’ne katkı sağlayan yazarlarca da birçok maddede kaynak olarak kullanılmış ve atıf almışken… Ancak katkı sadece bunlarla da sınırlı değil; aslında incelenen, bir kültür tarihinin gelişim süreci ve onu inşa eden etik, felsefî, siyasî, iktisadî, dinî düşünceler ve tartışmaların tarihsel-somut izlerinin sürülmesi. Kitap, sadece bir bağlam ya da bir metnin otonomisine dayanan anlam inşasıyla mucizevî (ve bir o kadar da anakronistik) bir ‘buluşlar’ bütününe odaklanmaktansa, Arapça üzerine bina edilen (sözlü) bir geleneğin içine doğduğu ve onu yeniden şekillendiren (yazılı) bir düşünceler tarihinin eskizini sunmakta. Metni çevirmemin tüm savunusu bu eskizi Türkçeye yansıtma kaygısında yatmaktadır. Son olarak, kitabın kaynakçasını oluşturan eserleri Türkiye’de eksiksiz kapsayan bir kütüphanenin henüz bulunmadığını, ayrıca kaynakçadaki pek çok çalışmanın hâlâ Türkçeye çevrilmediğini üzülerek belirtmek zorundayım. Sevgili Gökçe’nin katkısı büyüktür, ilk teşekkür ona, Dodo’muzunsa aylarca kitabın başını beklediği doğrudur, anısının bu çeviriyle yaşamasını dilerim.

Dr. Onur Özatağ

Ankara, Haziran 2024

Reynold A. Nicholson

19 Ağustos 1868’de dünyaya gelen R. A. Nicholson, Aberdeen Üniversitesi ve Cambridge’teki Trinity College’da öğrenim gördü. Klasikler üzerine rüştünü ispatlamasının ardından Arapça ve Farsçaya odaklandı. 1901’de Londra’daki University College’da Farsça öğretmeni oldu, ancak takip eden yıl Farsça dersleri vermek üzere Cambridge’e geri döndü. 1926’da E. G. Browne’ın selefi olarak Sör Thomas Adams Arapça öğretmenliğine geldi. 1933’te emekli oldu. 1940’ta Cambridge’den ayrıldı. 27 Ağustos 1945’te Chester’da dünyaya gözlerini yumdu. Nicholson’ın temel çalışma alanları şiir, felsefe ve tasavvuftu. Mevlânâ’nın Mesnevî-yi Manevî çevirisi ve yorumu onun en önemli eserlerinden biridir. Arap Edebiyatı Tarihi ise hem ustalığını sergilemesi hem de eşsiz bir edebiyat seçkisi sunması bakımından diğer önemli çalışmasıdır. Diğer eserleri: Selected Poems from the Dīwān-i Shamsi Tabrīz (Cambridge 1898); The Tadhkiratu’l-Awliyā (I-II, Londra 1905-1907, Memoirs of the Saints); A Literary History of the Arabs (Londra 1907, 1977); The Don and the Dervish (Londra 1911, Hâfız, Attâr, Sa‘dî, Mevlânâ ve İbnü’l-Fârız’dan seçilmiş şiirlerin çevirisidir); The Kashf al-Mahjūb. The Oldest Persian Text on Sufism (Londra 1911); The Tarjumān al-Ashwāq (Londra 1911, İbnü’l-Arabî’ye ait eserin neşir ve çevirisidir); The Kitāb al-Lumaʿ (Londra 1914); The Secrets of the Self (Londra 1920, Muhammed İkbal’in Esrâr-ı Hodî adlı eserinin çevirisidir); The Farsnāme of Ibnü’l-Balkhī (Londra 1921, Guy le Strange ile birlikte); The Tales of Mystic Meaning (Londra 1931); A Persian Lyrics (Londra 1931, İran şairlerinden yirmi altı parça şiirin çevirisidir); A Persian Forerunner of Dante (Towyn-on-Sea 1944, Hakîm Senâî’nin Seyrü’l-ʿibâd ile’l-meʿâd adlı eserinin özet manzum çevirisidir), (Kaynak: A. J. Arberry, ‘Professor Reynold A. Nicholson ve TDV İslâm Ansiklopedisi).

Onur Özatağ

1980’de Ankara’da doğdu. DTCF Arap Dili ve Edebiyatı bölümünden (2006) filolog, Orta Çağ Tarihi Anabilim Dalı’ndan (2008) uzman derecesi aldı. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Beşerî Bilimler Fakültesi Tarih Anabilim Dalı’ndan tarih doktoru ünvanı aldı (2022). İslâm tarihi ve felsefesi üzerine çalışmalarının yanısıra karşılaştırmalı edebiyat, dinler tarihi, felsefe tarihi ve hukuk tarihi üzerine çalışmakta, bu konularda oturumlar düzenlemektedir. Arapça, Almanca, Fransızca ve İngilizceden çeviriler yapmakta, Semitik alanında çalışmaktadır. Çevirdiği ve editörlüğünü yaptığı çalışmalar şöyledir: Celâleddîn Suyûtî, Halifeler Tarihi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014), İbn Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl: Birinci ve İkinci Haçlı Seferleri Dönemi (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2015), H.A.R. Gibb, Arap Edebiyatı (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2017), İbn Tufeyl, Hayy bin Yakzân (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2021), Onur Özatağ, ed., Vahhâbîler I: Teori, Doktrin ve Tarih (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2022). Arthur J. Arberry, Klasik İran Edebiyatı (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2025), Raynold A. Nicholson, Arap Edebiyatı Tarihi (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2025), Fârâbî, el-Medînetü’l-Fâzıla (İstanbul: Alfa, 2025), Fârâbî, İhsâü’l-Ulûm (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2025).