Dönüşüm

Önsöz

Alman Edebiyatı’ndan Türkçeye en sık çevrilen eserlerden biri olan Dönüşüm şimdiye kadar en az otuz çevirmen tarafından dilimize kazandırıldı.

Günümüzde çeviri eserlerin sayısının çok az olduğu ülkemizde genellikle şöyle bir yargı vardır. Bir eser bir kez çevrildi mi, bir başkası tarafından tekrar çevrilmesine gerek yoktur. Eserin ilk çevirmeni olmak “özel” bir şeydir, ondan sonra gelen çevirmenlerin işi “kolaydır.” Çeviri ile uğraşan herkes de bilir ki çeviri özgün bir çalışmadır; yazar-eser ve çevirmen arasında ilişki kurularak gerçekleşir ve bu ilişki her çevirmenle farklıdır. Kimi çevirmen yazar odaklı çeviriyi, kimi çevirmen okur odaklı çeviriyi tercih eder.

Bir eserin birden fazla çevirmenin oluşu, eserin değerini gösterir. Çevirinin inceliklerini bilen kişi, daha önce çevrilmiş bir eseri çevirmenin kendisine daha fazla sorumluluk yükleyeceğinin bilincindedir.

Birçok çevirmenin Değişim adıyla çevirdiği eserin özgün adı Die Verwandlung’dur ve bunun Türkçe karşılığı dönüşümdür. Değişim sözcüğünün Almanca karşılığı ise Die Veränderung’dur. Eser kahramanı Gregor Samsa bir değişim değil, bir dönüşüm geçirir, dolayısıyla burada bir insanın böceğe dönüşümü söz konusudur.

İlk kez 1915’te Die weissen Blätter adlı aylık dergide yayımlanan Dönüşüm, Kafka’nın en uzun ve en tanınmış öyküsüdür ve yayımlanmasının üzerinden nerdeyse bir asır geçmesine rağmen hâlâ tüm dünyada en çok okunan kitaplar arasındadır. 17 Ekim 1912’de Felice Bauer’e gönderdiği mektupta Kafka Amerika romanı üzerinde çalıştığını, ilerleyemediğini görünce sıkıldığını ve yataktan kalkamaz hale geldiğini, bu nedenle bir öykü yazarak kısa bir ara vermek istediğini yazar. Dönüşüm işte böyle ortaya çıkar. Ancak tren yolculuğu esnasında yazdığı Hüküm gibi çabuk bitiremez Dönüşüm’ü. 23 Ekim 1912’de Felice’ye yazdığı bir mektupta genel olarak öyküden memnun kalmadığını ve öyküyü sınırsız derecede iğrenç bulduğunu itiraf eder.

Kafka’nın 19 Ocak 1914’te güncesine yazdığı şu not da ilginçtir: “Okunmaz bir son. Neredeyse baştan aşağı kusurlu.” Yazarın memnuniyetsizliğinin iki nedeni olabilir. Birincisi Gregor’un ölümüyle değişen anlatım perspektifi ve bunun okuru soğutacağı endişesi, ikincisi ise o yardımsever ve iyi kalpli kız kardeşin acımasız ve bencil bir kadına dönüşmesinin psikolojik olarak inandırıcılıktan uzak olacağı korkusu, Praglı filozof Karel Kosik’in de belirttiği gibi bir “Anti-Antigone”ye dönüşmesi.

Üç bölümden oluşan öykünün başında bir kumaş pazarlamacısı olan Gregor Samsa bir sabah uyandığında kendini kocaman bir böceğe dönüşmüş bulur. Öykünün ilk cümlesinden şoke olan okur, Gregor Samsa’nın böceğe dönüşmesinin bir gerçek mi yoksa sadece bir hayal mi olduğu konusunda düşünmeye başlar. Eleştirmenler de bu konuda ikiye ayrılmışlardır. Bir grup Gregor’un sıkıntılı bir düşten uyanıp yarı uykulu bir haldeyken bir böceğe dönüşmüş olduğunu düşündüğünü, iddia eder, çünkü ancak böylesi bir durum bizim gerçeklik kavramından algıladığımız şeye uymaktadır. Özellikle psikolojik yorumlar “dönüşüm”ün kahramanın bilincinde gerçekleştiğini vurgular, o nedenledir ki Kafka böceğin çizilmesine karşı çıkmıştır ve Kafka olayları kahramanının bakış açısından verdiği için de okur, Gregor gibi olayların gerçekten öyle geliştiğini düşünür.

Paul Landesberg ise farklı ve ilginç bir yorum getirir. “Yabancı bir ortamda uykuya dalmışken, uyandığımızda bir an şaşalamamız, birden bir gerçekdışılık duygusuna kapılmamız doğaldır, böyle bir yaşantı da varoluş biçimi herhangi bir süreklilik duygusunu imkânsız kılan gezginci bir satıcının sık sık karşılaştığı bir durum olsa gerek. Gerçeklik duygusu sürekliliğe, süreye bağlıdır. Aslına bakılırsa böcek olarak uyanmak Napoléon ya da George Washington alarak uyanmaktan pek farklı değildir.”

Edebiyat bilimcilerin bir bölümü ise dönüşümün sıkça karşımıza çıktığı edebi geleneğe dikkat çeker: masallar, mitler, fantezi öyküleri, öğretici hikâyeler vs. Bu görüşe göre Kafka da bir dönüşümü anlatmış ve sonuçlarını titizlikle işlemiştir.

Dönüşüm motifini sık sık kullanan Kafka’nın hayvan kahramanlara olan sevgisi bilinen bir şeydir. Yazarın eserlerinde panter, maymun, fare, çakal, akbaba, yarasa, sansar ve böcek gibi hayvanlar hep karşımıza çıkar. Çoğu kez seçilen hayvanın özelliği yazarın kahramanında vurgulamak istediği “özellikle” örtüşür. Örneğin Dönüşüm’de kocaman böceğin görevi, kahramanın aşağılık kompleksini, ezilmişliğini, yabancılaşmasını ve toplum dışında oluşunu vurgulamaktır. Dönüşümün gerçekleştiği her eserde kahraman birdenbire tüm yaşamını değiştiren bir olayla karşılaşır. O güne kadar sürdürdüğü yaşamı altüst olur. Karşılaştığı bu yeni dünyaya kendini adeta fırlatılmış gibi hisseden insan, kendi ve yaşamı üzerine düşünür ve o güne kadar yanlış ve yalanlarla dolu bir dünyada yaşadığını anlar. Bu eserde de Gregor’un yaşamı âniden kesintiye uğrar ve kökten değişim geçirir ve bu değişim olağan bir şeymiş gibi ve basit bir dile sunulur okura.

Kafka öyküsünü mümkün olabilecek en kötü dönemece sokar. Grimm Kardeşler’in On İki Erkek Kardeş ya da Yedi Fare’sinde olduğu gibi fedakâr kız kardeşi sayesinde kahramanın tekrar insan haline dönüşmesi gerçekleşmez. Masalsı başlangıç Gregor’un ailesi tarafından dışlanmasıyla gittikçe daha gerçekçi olur. Ve okur kısa bir süre sonra Gregor’un tekrar insan haline döneceğinden ümidini keser.

İnsanın hayvana dönüşmesi motifi antik dönemden bu yana Avrupa kültüründe sıklıkla karşımıza çıkar. Örneğin Tanrılar Tanrısı Zeus istediği hayvanın kılığına bürünebiliyordu, aynı şekilde Antikçağ’da Tanrılar insanları cezalandırmak ya da kurtarmak istediklerinde onları hayvan ya da bitkiye dönüştürüyordu. Homeros’un Odysseia’sında Kirke, Odysseus’un hayat arkadaşını domuza dönüştürür; Ovidius’un Metamorfoz’unda Tanrıça Atena dokumacı Arachne’yi örümceğe dönüştürür. Masallardaki hayvana dönüştürme motiflerini de unutmamak gerekir. Grimm kardeşlerin masalları bu konuda sayısız örnek içerir. Kafka’nın Dönüşüm’ünden farklı olarak bu masallarda hayvana dönüşmüş insanlar masalın sonunda tekrar eski hallerine dönerler.

Gregor Samsa sırtı sert ve yuvarlak karnı, boğum boğum, yuvarlak kahve renkte, köpek büyüklüğünde bir böceğe dönüşmüştür. Küçük bir burjuva ailesindeki bu şaşırtıcı, yabancılaştırıcı “dönüşüm” şok etkisi yapmıştır. Ancak daha da şaşırtıcı olan Gregor’un uykudan uyanıp böceğe dönüştüğünü gördüğünde şaşırmaması, dahası kabullenmesi, ancak treni kaçırdığını fark ettiğinde paniklemesidir. Bütün planları altüst olmuştur. Öykünün kahramanı Gregor’un aklından geçenler direk konuşmalar ve iç monologlar sayesinde okur, hem içten hem de dıştan olayları gözlemleyebilme fırsatını bulur ve Gregor’un dönüşümünden sonra da çevresini algılayabildiğini görür. Gene bu anlatım perspektifi sayesinde Gregor’un mesleğini hiç sevmediği, ancak birçok iş arkadaşının aksine çok ciddiye aldığı, ailesinin patronuna olan borcunu ödemek için ölesiye çalıştığı görülür. İşini kaybetme korkusu her şeyin üzerindedir. Gregor bedensel olarak bir böcektir, ancak zihinsel ve duygusal olarak insan kalır, insanken ise bir böcek gibi ezilmiştir. Okur ailenin tüm sorumluluğunu yüklenen Samsa’nın bu sorumluluktan vazgeçmeyi düşlemesinin bedelini ağır bir şekilde ödemek zorunda kaldığına şahit olur. Gregor yeni görünümünün tüm detaylarını fark eder, hiçbir şekilde değişmemiş odasını da. Fiziksel yetisini sınar, yatakta sırtüstü yatmaktadır, ayaklarının üstüne dönemez. Gerçekte de böceklerin yapamadığı bir harekettir bu. Kendi kendine şu anki durumuna düşmesinin nedeninin çok yorucu olan mesleğinden kaynaklandığını düşünür, çok stresli olan ve ailesine bakmak zorunda olmasa istifa edeceği mesleğine isyan eder. Eserde dikkat çeken bir başka nokta Gregor’un “dönüşüm”üne çevresindeki herkesin hiçbir şey olmamış gibi tepki vermesi ve günlük yaşamlarına kaldıkları yerden devam etmeleridir.

Dönüşümün akşamında yabancılaşma artar. Gregor yeni durumunu kabullenmemekle birlikte her gün biraz daha bilinçdışı da olsa bir hayvanın davranış biçimlerini sergiler. Kız kardeşi Gregor’u bir hayvan gibi beslemeye başlar. Aile üyeleri Gregor’un konuşulanları anlayabildiğini akıllarına bile getirmez. Gregor da onlara yanıldıklarını göstermeye çalışmaz. Ancak odasındayken, dönüşümünden sonra ailesinin içine düştüğü maddi durumu öğrenince utanır, endişe ve korku kaplar tüm benliğini. Bütün ailesi kendisi yüzünden çalışmak zorunda kalmıştır. Tüm bu duygular Gregor’un hâlâ insan olduğunun bir kanıtıdır. Ancak tam burada anlatıcının araya girmesiyle okur Gregor’un ailesinin maddi durumu konusunda yanıldığını, ailesi tarafından kandırıldığını öğrenir. Babası yıllar önce iflas ettiğinde parasının bir kısmını kurtardığı halde Gregor’a bundan bahsetmemiştir. Bunun sonucunda ise ailesi yıllar boyunca Gregor’un tüm kazancına el koymuş ve gerçekte ihtiyaçları olmadığı halde onu çok çalışması gerektiğine inandırmışlardır. Gregor insanca duygularla ailesinin sorumluluğunu yüklenmesi konusunda yanılmış, ailesi büyük bir soğukkanlılıkla yıllarca kendisini sömürmüştür.

Ailesi başlangıçta Gregor’un dönüşümünü sükûnetle karşıladığı gibi zaman içinde de aynı sükûnetle gittikçe daha yoğun bir şekilde Gregor’u kendilerinden soyutlar, Gregor ile ilgilenme işi kız kardeşine kalır. Her ne kadar Gregor kız kardeşinin onu hâlâ ailenin bir bireyi gibi gördüğüne inansa da, gerçek hiç de öyle değildir. Gerek kız kardeşinin ona yemeğini veriş şekli, gerekse Gregor’un odasına girdiğinde sanki boğulacakmış gibi koşup pencereyi açması, Gregor’un kız kardeşi konusunda yanıldığını gösterir okura. Bu konudaki en çarpıcı nokta, kız kardeşinin odadaki eşyaları boşaltmak için ısrar etmesidir. Kız kardeşi Gregor’un duvarlarda tırmanması için odayı boşaltmaya karar vermiş görünse de, aslında bunu yapmakla Gregor’un artık insan olmadığını kabullendiğini göstermektedir. Annesinin kızına yaptığı itirazlardan “insan geçmişini” anımsayan Gregor en azından duvardaki bir resmi almalarını engellemeye çalışır.

Gregor’un dönüşümünden önce ve sonra ailesi de köklü değişimler geçirir. Ailedeki ilk değişim babasının iflas etmesi ve Gregor’un onun yerine ailenin sorumluluğunu almasıyla başlar. Ailesi için kendisi unuturcasına feda etmesi Gregor’u gururlandırır ve mutlu eder, ancak bu sahte bir mutluluktur. Çünkü Gregor’un sırtından geçinen asalak ailesi onu sömürür, içten içe kemirir.

İkinci değişim Gregor’un böceğe “dönüşümü,” daha önceki güçlü konumunu kaybedip ailesi için bir yük haline gelmesidir. Böcek biçimini alması onun mutsuz, köleleştirilmiş varlığını ve uzun süredir baskı altında tutulan isyanının grotesk biçimde dışavurumudur. Grotesk, Kafka için hep bastırılmış bir gerçeğin aydınlatılması için bir araçtır. Kafka kahramanının kendine yabancılaşmasını, insanlıktan uzaklaşmasını bu şekilde ifade eder. Ailenin tüm bireylerinin Gregor’un “böcekleşmesinde” katkısı büyüktür. Annesi astım hastası olarak, babası yataktan çıkmayan, günlerini gazete okumakla geçiren tembel bir ihtiyar olarak, kız kardeşi amaçsız ve rahat bir hayat süren sorumsuz biri olarak Gregor’a yüklenmiş ve geçimlerinin sağlanması için onu kendileri için köle gibi çalıştırmıştır. Gregor’un bu ürkütücü görünümünde kendi hayvanlıklarını görürler. Gregor’u tekrar eski görünümüne getirebilecek tek şey, ailenin tüm bireylerinin onun yanında yer alması olacaktır. Ancak ailesi artık işlerine yaramayan bu “yaratıktan” oğulları da olsa uzaklaşır ve gerçek yüzleri bir kez daha ortaya çıkar. Ailesi Gregor’u kendi kaderine terk eder, yanına uğramaz, tek bir insanca söz söylemez, odasındaki mobilyaları dışarı çıkararak ona “insan” geçmişini unutturmaya çalışır ve onun yüzünden çalışmak zorunda kaldığını göstererek vicdan azabı çekmesini sağlar. Gregor yeni haliyle ailesi için onların kabullenmediği ve bilinçaltına itmeye çalıştığı bir diken gibidir. Kafka bu eserinde de diğer yapıtlarında olduğu gibi bir yandan kendi babasının üzerindeki baskısını, diğer yandan toplum içindeki hiyerarşi ve anonim güçlere karşı eleştirisini dile getirir. Burada ayrıca iş yaşamının en acımasız yanları vurgulanır. Firma temsilcisinin dediği gibi hiçbir mevsim tanımayan pazarlamacılık Gregor’un özel hayatına geçit vermeyen mesleğinin zorluğunu gösterir.

Gregor’un dönüşümünün dışında geçirdiği değişim ise, ailesine duyduğu sorumluluk bilinci ve suçluluk hissidir. Ailenin rahatı ve refahı için boşu boşuna çabaladığını, ailenin küçük burjuva kötümserliği ile kendisine ihtiyaçları olduğunu ve bağımlı oldukları konusunda samimi olmadıklarını anlar ve ailesinin refah ve rahatlığının kendisine bağlı olduğu düşüncesinden sıyrılır.

Üçüncü değişim ise Gregor’un dönüşümünden sonra aile bireylerinin yaşamındaki değişim, her birinin silkinip çalışmaya başlamasıdır. Uyuşuk uyuşuk yatağından çıkmayan, gazetelere dalıp hiçbir işe yaramayan biri olan babası pısırıklığından sıyrılıp enerjik, iş sahibi, evde sözü geçer, varlığıyla Gregor’u tehdit eden güçlü bir kişiye dönüşür ve elma bombardımanına tuttuğu Gregor’u ağır yaralar. Kafka, babanın değişimini Gregor’un bakış açısından verir. Anne de değişir. O çaresiz, astım hastası, sık sık bayılan, zayıf kadın gider, yerine ev işlerini üstlenen, aile bütçesine katkıda bulunmak için dışarıya dikiş diken bir kadın gelir. Aile bireyleri içinde en büyük değişimi Gregor’un kız kardeşi gösterir. Dönüşümden önce Gregor’a en yakın kişi iken, dönüşümden sonra tamamen Gregor’un karşısında olur ve Gregor’a karşı tutumunda babasından bir farkı kalmaz. Gregor için “bu yaratıktan kurtulmamız gerek” diyen de odur. Ve Gregor’dan bahsederken “es” (Almancada nesneleri işaret eden zamir) sözcüğünü kullanır, ancak Gregor öldükten sonra ondan bahsederken “er” (erkekler için kullanılan işaret zamiri) der.

Üçüncü bölümde ailenin maddi durumunda değişiklik yaptığı görülür, hizmetkârlar işten çıkarılır, evin odaları kiraya verilir. Gregor ile iri yarı, kaba ve korkusuz gündelikçi kadın ilgilenir. İş, para ve kiracılar Gregor’un ailesi için önemlidir. Gregor’u böcek haliyle gören kiracılar ev sahibini kira ödememekle tehdit ederler. Ailenin içinde bulunduğu ekonomik koşulların bilincinde olan kız kardeşi de isyan eder ve “yaratık,” diye adlandırdığı Gregor’dan kurtulmak gerektiğini söyler. Gregor sürüne sürüne odasına gider. Acı dolu yaşamının sonuna gelen Gregor, ailesinin daha fazla acı çekmesini engellemek için yok olmaktan başka bir çaresi kalmadığını anlar. Manevi ölümü duyduklarıyla gerçekleşmiştir zaten, fiziksel olarak da o gecenin sabahında ölür. Aile Gregor’un sonuna, insanı dehşete düşürecek kadar normal bir tepki verir, yani rahatlar. Tüm “inançlı” insanların yaptığı gibi istavroz çıkarıp Gregor’u yanına aldığı için Tanrıya şükreder.

Öykü boyunca okur, Gregor’un “insan” ve “hayvan” kimliğinin birbirine karıştığına, iç içe girdiğine şahit olur. Kız kardeşinin kiracı beylere keman çaldığı akşam müzikten zevk alması ve onu “özlediği gıda” olarak görmesi insan kimliğinin bir kanıtı iken, kız kardeşine sahiplenme, onu odasına çekme arzusu ve yaşadığı sürece bırakmama isteği ise mitolojide ejderhaların bakireyi mağaraya çekme isteğini çağrıştırır. O güne kadar yaşamının amacını ailesi için çalışmakta gören ve insanlığını unutmuş olan Gregor hayvana dönüştükten ve işe yaramaz hale geldikten sonra insan olduğunu hatırlar. Gene bu sahnede Gregor “dönüşümünden” bu yana ailesine ilk kez insan olduğunu âdeta haykırdığı bir anda kız kardeşi onu hayvan olarak niteler.

Kafka’da gerçeklikle kurmaca ya yan yanadır ya da iç içedir. Sürekli birbirine geçiş söz konusudur. Gregor’un böceğe dönüşmesi kurmacadır, aynı evde ailesinin sürdürdüğü günlük yaşam ise gerçek.

Bireyi kendi kurallarına uymakla yükümlü bir köle gibi gören aile ve toplum düzeni değişmedikçe Kafka’nın Dönüşüm’ü kim bilir daha kaç asır okunacaktır.

Gülperi Sert

Franz Kafka (3 Temmuz 1883 – 3 Haziran 1924)

Çek asıllı Avusturyalı öykü ve roman yazarı. Prag’da doğdu ve zamanla ismi bu şehirle özdeşleşti. 1893-1901 yılları arasında Prag’da Eski Kent Devlet Lisesi’ne gitti. Okulun baskıcı ve tutucu eğitimi üzerinde olumsuz bir etki bıraktı. Kafka babasının zorlamasıyla Prag Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne yazıldı. Ancak ilgi alanları daima farklı oldu. 1906 yılında hukuk eğitimini tamamladı ve sonraki yıl bir sigorta şirketinde çalışmaya başladı. Kafka iş dünyasının tekdüzeliğini yapıtlarında başarılı bir şekilde yansıtmıştır. Kafka, Prag edebiyat çevrelerine Max Brod sayesinde girmiştir. Onun yanında tanıdığı Felice Bauer ile 1914 ve 1917 yıllarında iki kez nişanlanmasına karşılık bu ilişkileri uzun sürmedi. 1914’te, I. Dünya Savaşı’nda Kafka çelimsiz vücut yapısı nedeniyle askere alınmadı. 1917 yılında hastalandı. 1920 yılından itibaren yapıtlarını Çekçeye çevirecek olan Milena Jesenská ile uzun yıllar mektuplaştı. Hastalığı gittikçe ağırlaştı. 1924’te Viyana yakınlarındaki Kierling Sanatoryumu’na kaldırıldı. İyileşemeyerek orada öldü ve Prag’da toprağa verildi.

Kafka, sağlığında yazdıklarının pek az bölümünü yayınlatmış, geride bıraktığı tüm taslak ve notların yakılmasını vasiyet etmiştir. Ancak dostu Max Brod vasiyetine aykırı olarak eserlerini günümüze ulaştırmıştır. Yapıtlarında modern insanın takıntılarını, korkularını, yalnızlığını ve yabancılaşma duygusunu kendine özgü yalın bir üslupla işlemiştir. Taşrada Düğün Hazırlıkları, Milena’ya Mektuplar, Amerika, Dava, Şato ve Günlükler dünyada en çok okunan ve bilinen eserleri arasındadır.