Klasik İran Edebiyatı

Çevirenin Önsözü

                     I.            Giriş

                   II.            Başlangıçtan Firdevsî’ye

                III.            Gazneliler ve Erken Selçuklu Dönemi

                 IV.            Orta Selçuklu Dönemi

                   V.            Beş Selçuklu Şairi

                 VI.            Bazı 13. Yüzyıl Tarihçileri

              VII.            Ortaçağ’da Farsça Kurgu

            VIII.            Sa‘dî-i Şîrâzî

                 IX.            Mevlânâ

                   X.            Diğer 13. Yüzyıl Yazarları

                 XI.            Moğolların Ardından

              XII.            Bazı 14. Yüzyıl Şairleri

            XIII.            Hâfız

            XIV.            Timur Dönemi Tarihçileri

               XV.            15. Yüzyıl Şairleri

            XVI.            Câmî

Kaynakça

Dizin

Arthur John Arberry

12 Mayıs 1905’te, bir işçi ailesinin beş çocuğundan dördüncüsü olarak Portsmouth’ta doğdu. Cambridge Üniversitesi klasikler bölümünden burs kazandı. Arapça ve Farsça öğreniminin ardından, Şarkiyat Çalışmaları’ndan 1929’da üstün başarıyla mezun oldu. 1927’de Arapça öğrenimi gördüğü sırada ünlü Şarkiyatçı R. A. Nicholson’la tanıştı, 1945’teki ölümüne kadar Nicholson’dan dersler aldı. Tasavvuf üzerine ilgisini uyandıran da gene bu isim oldu; Introduction to the History of Sufism (1942), Sufism (1950), Mevlânâ’dan yaptığı Rubaiyat (1950), Discourses (1961), Tales from the Masnavi (1961), More Tales from the Masnavi (1963), on beş cilt olmasını planladığı The mystical poems (1968) eserlerini hocasının teşviki sayesinde tamamladı. Ahmet Şevkî’nin Leyla ile Mecnun’u ve Kelâbâzî’nin et-Ta’arruf ’unun İngilizce çevirilerini 1935’te yayımladı. Catalogue of the Arabic manuscripts in the India Office Library (1936), Catalogue of Persian books (1937), A second supplementary hand-list of Muhammadan manscripts in Cambridge (1952) ve Dublin’deki Chester Beatty koleksiyonunda bulunan Arapça (1955-64) ve Farsça (1959-62) yazmalar kataloglarını hazırladı. 1937’de Muhâsibî’nin Kitâbü’t-tevehhüm’ünün bir düzenlemesini ve el-Harrâz’ın Kitâbü’l-Hakâik’inin çevirisini tamamladı. 1944’te, Profesör V. F. Minorsky’nin emekli olmasıyla SOAS’ta Farsça Profesörlüğüne tayin edildi. Aynı yıl akademik öğretim amaçlı Modern Persian reader’ı yayımlandı. 1956’da FitzGerald’ın Salaman and Absal’ını yeni bir çeviriyle hazırladı; bu aynı zamanda The Romance of the Rubáiyát’ın (1959) giriş bölümü için kullandığı bir kaynak olmuştur. Kuran çalışmalarına yöneldi. Kuran’ın bir çevirisi olan The Holy Koran’ı 1953’te yayımladı. Yaşamı boyunca birçok akademik onura layık görüldü. 1964’te İran Şahı tarafından Birinci Derece Nişân-ı Dâniş unvanıyla ödüllendirildi. 1960’ta Cambridge Middle East Center’ı kurdu ve ilk başkanı oldu. 1961’de kendisinin tavsiyesiyle Cambridge Üniversitesi’nde Türkçe dersleri verilmeye başlandı. Bunu Urduca için yapamadığından yakındığı bilinmektedir. Arthur John Arberry, 2 Ekim 1969’da, henüz 64 yaşındayken Cambridge’teki evinde yaşamını yitirdi. 

Onur Özatağ

1980’de Ankara’da doğdu. DTCF Arap Dili ve Edebiyatı bölümünden (2006) filolog, Orta Çağ Tarihi Anabilim Dalı’ndan (2008) uzman derecesi aldı. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Beşerî Bilimler Fakültesi Tarih Anabilim Dalı’ndan tarih doktoru ünvanı aldı (2022). İslâm tarihi ve felsefesi üzerine çalışmalarının yanısıra karşılaştırmalı edebiyat, dinler tarihi, felsefe tarihi ve hukuk tarihi üzerine çalışmakta, bu konularda oturumlar düzenlemektedir. Arapça, Almanca, Fransızca ve İngilizceden çeviriler yapmakta, Semitik alanında çalışmaktadır. Çevirdiği ve editörlüğünü yaptığı çalışmalar şöyledir: Celâleddîn Suyûtî, Halifeler Tarihi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014), İbn Kalânisî, Şam Tarihine Zeyl: Birinci ve İkinci Haçlı Seferleri Dönemi (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2015), H.A.R. Gibb, Arap Edebiyatı (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2017), İbn Tufeyl, Hayy bin Yakzân (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2021), Onur Özatağ, ed., Vahhâbîler I: Teori, Doktrin ve Tarih (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2022). Arthur J. Arberry, Klasik İran Edebiyatı (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2025), Raynold A. Nicholson, Arap Edebiyatı Tarihi (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2025), Fârâbî, el-Medînetü’l-Fâzıla (İstanbul: Alfa, 2025), Fârâbî, İhsâü’l-Ulûm (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2025).

Çevirenin Önsözü

Farsça edebiyat Türkçenin muhayyile damarlarında akmaktadır. İki dilin kültür tarihi motifleri iç içe geçmiş, tasavvuf geleneğinin de yardımıyla şiir dilinin her biçimine ilmek ilmek işlenmiştir. Dolayısıyla bugün ne İran’dan gelen Türkiye’de yabancılık çeker ne de Türkiye’den İran’a giden. Urumiye’ye, Tebriz’e Türkiye’den giden birinin memleketindeymiş gibi yaşadığını bilirim. Ne Zaloğlu Rüstem bu topraklara yabancıdır ne Ebu Müslim-i Horasânî ne de vaktiyle Cundişâpûr’a sürülen Yeni Platoncuların İran’a aktardıkları klasik birikim; Anadolu’da herhangi bir köyde bunları işitmek şaşılacak şey değildir; Hippokrates ve Galen halen hayattadır Anadolu’da. Aramızdaki kültürel bağın her aracında gözlemlenebilir bu ilişki; çağdaş İran sinemasında Türkçe bir ifade duymamak neredeyse imkansızdır. Kültür ve dil iki coğrafya arasındaki tüm yapay sınırları aşmıştır. Eldeki çalışmayı Türkçeye çevirmemdeki amaç tarih boyunca işlenen bu bağlara bir yenisini katmaktır. Görünen o ki, Türkçe yazında Farsça edebiyata ve İran tarihi üzerine ciddi ve bilimsel düzeyde emek verilmiş çalışmalar maalesef pek azdır. Özellikle çeviri edebiyatta karşılaşılan bu durum akademik alanda suiistimale yol açtığı gibi alan dışında da manipülasyonlara neden olmaktadır. Örneğin üniversitelerimizde pek çok Fars dili ve edebiyatı kürsüsü olmasına karşın E. G. Browne’ın, 1928 tarihli A Literary History of Persia’sı halen Türkçeye kazandırılmamıştır; aynı üzücü durum Reuben Levy’nin 1923 tarihli Persian Literature’ı için de geçerlidir. Kültür ve edebiyat tarihi bir yana, tarih için de durum bundan pek farklı değildir; örneğin 1968 tarihli The Cambridge History of Iran’ın ya da J. S. Meisami’nin 1999 tarihli Persian Historiography to the End of the Twelfth Century’sinin Türkçeye çevrileceğine dair halen hiçbir işaret yoktur. Almanca, Fransızca ve İtalyanca kaynaklar da benzer durumda çevirmen ve editörlerini beklemektedirler; örneğin P. Horn tarafından 1901’de yayımlanan Geschichte der persischen Litteratur, H. Massé tarafından 1950’de yayımlanan Anthologie persane, I. Pazzi’nin 1894 tarihli Storia della poesia persiana’sı listeye girememişlerdir. Bununla birlikte, Türk akademilerinde çevirinin ‘hamallık’ olduğu kanaatinin yaygın olduğunun farkındayım; fakat eldeki çalışmanın bibliyografyasını inceleyecek olanlar bu sahada çalışan abide isimlerin özgün eserlerinin yanısıra hayatlarını tercüme faaliyetine vakfettiklerini de göreceklerdir. Bu durumda öyle sanıyorum ki bizim akademimiz işin aslını onlardan daha iyi bilmektedir. Cumhuriyetin hümanizma devrimiyle artık pek de mazur görülmeleri mümkün olmayan bu eksiklere rağmen eldeki çalışmanın başta Fars dili ve edebiyatları bölümlerinde okuyan ve çalışanlar olmak üzere, Doğu dilleri ve edebiyatları, Ortaçağ tarihi bölümleri, Türk dili ve edebiyatı bölümlerinin öğrenci ve araştırmacıları için önemli bir kaynak olacağını düşünüyorum. Ayrıca Farsça edebiyat üzerine en azından Batılı tercüme faaliyetlerinin ne denli geriye uzandığını göstermesi bakımından da bu çalışmanın önemli bir örnek olacağı kanısındayım. Özgün metnin dayattığı bir sorunu da belirtmeliyim; yazar birçok yerde diğer çevirmenlerin çalışmalarından şiir ve pasajlar alıntılamaktadır. Bunları Türkçenin izin verdiği ölçüde metnin özgün dilinden çevirerek korudum; ancak bir kısmını da halihazırda Farsçadan Türkçeye çevrilmiş olan kitaplardan aldım ve yararlandığım kaynağa dipnotlarla işaret ettim. Dolayısıyla Arberry’nin alıntıladığı ismin İngilizceye yaptığı çeviriyle, benim aktardığım halihazırda Farsçadan yapılmış olan çeviri, büyük oranda örtüşmekle birlikte nihayet iki farklı metindir; böyle durumlarda okuyucunun anlayışına sığınıyorum. Bu son mecburiyetin dışında kalan tüm hatalarsa bana aittir. Son olarak kitaplığından faydalanmama izin veren Sayit Hidayetoğlu’na ve çevirinin serencamını sabırla dinleyen sevgili Gökçe Özkaymak’a teşekkür ederim.

Dr. Onur Özatağ

Mayıs 2023, Ankara