Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu

 Gözden Geçirilmiş İkinci Basıma Önsöz

Önsöz

Giriş

Genel Esaslar

Ana Hatlarıyla Milliyetçilik

Modern Milliyetçiliği Oluşturan Akımlar

Bölüm I: Osmanlı Devleti’nde Türk Milliyetçiliğinin Doğuşunu Geciktiren Nedenler

I. Monarşik Yapı

II. Dinsel (Teokratik) Yapı

III. Sınıfsal ve Kültürel Yapı

Bölüm II: Panslavizm, Balkan Ulusları Arasında Milliyetçilik Hareketleri ve Rumeli’nin Kaybı

Panslavizm

Balkan Ulusları Arasında Milliyetçilik Hareketleri

     Osmanlı Türkleri ve Balkanlar

     Sırp İsyanı

     Yunan İsyanı

     Romanya’nın Doğuşu

     Bulgaristan’ın Bağımsızlığına Kavuşması

     Arnavutluk’un Bağımsızlığına Kavuşması

     Rumeli’nin Kaybı

Bölüm III: Türkolojiye İlgi ve Türklerin İslâmiyet’ten Evvelki Tarihlerine Işık Tutan Yayınların Belirmesi

Macaristan ve Türkoloji

Bölüm IV: Rusya Türklerinde Milli Bilincin Uyanışı ve Bunlar Arasında Bazı Aydınların İstanbul’a Gelerek
Milliyetçi Fikirleri Yaymaları

Kazan Türklerinin Rolü

İsmail Gaspıralı

Hüseyinzade Ali Bey

Ağaoğlu Ahmet

Akçuraoğlu Yusuf

Bölüm V: Osmanlı Devleti’nde İç Gelişmeler; Tanzimat ve Sonrası

Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal

Dil ve Tarih Alanında İlmî Türkçülük

Bölüm VI: Türk Milliyetçiliğini Yaymak için Kurulan Dernekler ve Yayınlar

Türk Derneği

Genç Kalemler Dergisi ve Yeni Lisan Hareketi

Türk Ocakları ve Türk Yurdu Dergisi

Türk Yurdu Dergisi

Sonuç

Kaynakça

Dizin

Gözden Geçirilmiş İkinci Basıma Önsöz

Bu eserin ilk basımı Ocak 1995’te yapılmıştı. 25 yıl sonra, bu çalışmanın gözden geçirilmiş ikinci basımının yayımlanması Türk milliyetçiliğine duyulan ilginin kamuoyumuzda kaybolmadığını göstermektedir. Kitabın yeni basımının Millî Mücadele’nin başlamasının yüzüncü yıldönümünde yapılması da ayrı bir onur kaynağıdır.

Osmanlı Devleti’nin son döneminde, İkinci Meşrutiyet’te, Osmanlı Devleti’nin yıkılışının önlenmesi amacıyla, düşünülen çarelerden biri olarak Türkçülük akımı, Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Batıcılık akımlarıyla beraber ortaya atılmıştır.

Bu akımlar da Osmanlı Devleti’nin yıkılışını engelleyememiştir. Ancak, Türk milliyetçiliği, asker-sivil ve aydın kadrolar üzerindeki etkisi sayesinde, Anadolu’da milli bir Türk Devleti’nin kurulmasında en etkin unsurlardan birisini teşkil etmiştir. Bu kadro, Atatürk’ün liderliğinde, Türk Kurtuluş Savaşını ve Milli Mücadele’nin yönetimi ile örgütlenmesini üstlenmiş ve Milli Türk Devleti’ni kurmuştur.

Türk Devleti, girişilen devrimler ile Türk milliyetçiliğinin doğuş ve daha sonraki dönemlerinde ele alınarak tartışılan konuları uygulamaya koymuştur. Bu şekilde modern, tam bağımsız, çağdaş medeniyete mensup Türk Devleti ortaya çıkmıştır.

Bu Devlet, 100 yıla yaklaşan yaşamında, başarılı olmuş, barışı ve halkının güvenlik ve refahını sağlamıştır.

Modern Türk Devleti’ni anlamak için Türk milliyetçiliğinin doğuş dönemini, Osmanlı Devleti’nde Türk milliyetçiliğinin hangi şartlar altında oluştuğunu, tarihî arka planı da kavramak gerekmektedir. Bu çalışma bu amaca hizmet etmeyi hedeflemektedir.

Türk Milli Devleti birçok zorluğu aşarak ortaya çıkmış ve çağdaş uygarlığa mensup, modern bir ülke olma azmiyle yapılandırılmıştır. Bu yapı, sağlam bir zemine, Türk milliyetçiliği ve çağdaşlık ilkeleri üzerine inşa edilmiştir. Bu da yapısının gücünü ve zorluklara karşı ayakta durma niteliğini sağlamıştır.

Bu çalışma, esasen Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin iki büyük Hocası, Prof. Dr. Şerif Mardin ve Prof. Dr. Mümtaz Soysal ile yapılmış bir Doktora çalışmasının daha sonra geliştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu değerli Hocalarımın aziz hatıraları önünde saygıyla eğiliyorum.

Prof. Dr. Mardin’in Mülkiye’den ayrılmasından sonra, tezimin tamamlanması ve savunulması safhalarında sevgili ve değerli Hocam Prof. Dr. Mümtaz Soysal’ın gösterdiği yapıcı tutum ve ilgiyi anıyorum.

Ayrıca, Doktora çalışması sırasında, 1967’de Dışişleri Bakanlığı’nda yeni bir memur olarak Siyaset Planlama Dairesinde çalıştığım sırada, Genel Müdür Büyükelçi Özdemir Yiğit’in verdiği desteği de unutmuyorum ve bu vesileyle saygıyla anıyorum.

Bu çalışmam sırasında, ailemin, sevgili eşim İlknur Oba’nın, oğlum Türker ve kızım Nilüfer’in gösterdiği sabır için tekrar teşekkür ederim.

Kitabın ikinci basımını gerçekleştiren Doğu Batı Yayınlarının Genel Yayın Yönetmeni Taşkın Takış’a bu eserin yeniden basılması hususundaki yakın ilgisi için de kalbî teşekkürlerimi sunmak istiyorum.

      
Ankara, Şubat 2020

Önsöz

Türk milliyetçiliği belli şartlar altında doğmuş, gelişerek Türkçülük ve Turancılık akımlarını yaratmış, daha sonra da Anadolu’da milli bir Türk devletinin kuruluşunda en önemli etken olmuş, Atatürk Türkiyesi’nin en başta gelen ilkelerinden birini teşkil etmiştir.

Türk milliyetçiliği 1992’den itibaren Soğuk Savaş Sonrası dönemde Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan Türk kökenli bağımsız cumhuriyetlerle yeni bir anlam kazanmıştır. Tek bağımsız Türk devletinden birçok bağımsız Türk kökenli devletlerin ortaya çıkışı da dikkatleri tekrar Türk milliyetçiliğinin üzerine çekmiştir.

Türk milliyetçiliğinin anlaşılması onun doğuş döneminden başlayarak gösterdiği gelişmeleri dikkatli bir şekilde incelenmesini gerektirir. Bu çalışmanın yapılması, konunun çetinliği, kaynakların dağınıklığı ve çokluğu nedeniyle zordur ve uzun yıllar alacak devamlı bir çabayı gerektirir.

Türk milliyetçiliğine, Türkçülük-Turancılık akımlarına duyduğumuz bilimsel ilgi, Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Şerif Mardin’in verdiği Siyasal doktrinlerle ilgili derslerde ortaya çıkmıştır. Bu sahada ülkemizde kapsamlı bir araştırmanın olmadığını da görünce, Türkçülük-Turancılık Akımı adı altında bir doktora tezini Mardin’in yönetiminde hazırlamaya başladım. Çalışmaya başlayınca konunun bir doktora çalışması için çok geniş ve kapsamlı olduğunu gördüm ve çalışmamı sınırlamak gerektiğini, aksi halde belli bir zaman içinde tezimi bitiremeyeceğimi anladım. Bu arada Prof. Mardin Ankara’dan, Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden ayrılarak Boğaziçi Üniversitesi’ne geçti. Tez yöneticisi Taner Timur oldu. Tez konumun Türk milliyetçiliğinin ilk dönemi olan doğuşuna inhisar ettirmenin daha bilimsel bir çalışmayı gerçekleştirmeme imkân vereceğini anladım. Bu karara varıncaya kadar Türkiye’de milliyetçilikle ilgilenmiş belli başlı şahsiyetlerle temas ettim. Bu husustaki notlarımın ve araştırmalarımın ürünlerini Türk milliyetçiliğinin Gelişme Dönemiyle ilgili çalışmamda kullanacağım.

Taner Timur da Paris’e gidince tez çalışmamın yöneticiliğini Mümtaz Soysal üstlenmek durumunda kaldı ve tezi onun yönetiminde tamamladım. Kendisine bir kere daha bu vesileyle teşekkür etmek istiyorum.

“Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, Türk Milliyetçiliğinin Başlangıç Nedenleri” başlıklı doktora tezimi Mümtaz Soysal, Bahri Savcı ve Ahmet Taner Kışlalı’dan oluşan jüri önünde başarıyla savunduktan sonra, çalışmamı Halil İnalcık, merhum Niyazi Berkes, Tarık Zafer Tunaya, Mehmet Kaplan, Fevziye Abdullah Tansel, Zübeyir Koşay ile Ercüment Kuran, Aykut Kazancıgil, Sina Akşin, İlber Ortaylı, Yılmaz Öztuna, Bilal Şimşir ve bu satırları yazarken isimlerini hatırlayamadığım arkadaşlarım değerlendirerek çeşitli önerilerde bulundular. Bu önerileri nazarı dikkate alarak ve Türk Milliyetçiliği hakkında daha sonraki yayınları izleyerek çalışmamı yeniden kaleme aldım.

Türk milliyetçiliğinin doğuşuyla ilgili bu eser, şimdiye kadar yapılmış çalışmaları kapsayarak, okuyucuya bu döneme genel bir bakışla gerekli değerlendirme yapma imkânı verecektir. Bu çalışmanın esasını teşkil eden tez döneminde Dışişleri Bakanlığına yeni girmiş bir Aday Meslek Memuru olarak Araştırma ve Siyaset Planlama Dairesi’nde görev yaparken Özdemir Yiğit’in gösterdiği ilgiyi şükranla anıyorum.

Osmanlıca kaynaklarda zaman zaman karşılaştığım zorluklarda annem Muazzez Oba, merhum İhsan Baykal, Necmeddin Dinçer ve Cemil Engür yardımcı olmaya çalıştılar. Kendilerine bu vesileyle teşekkür ediyorum.

Çalışmamın diliyle ilgili önerilerde bulunan Dr. Asuman Ulusan ile sonuç bölümünü benimle tartışan Akın Emregül’e teşekkürlerimi sunuyorum.

Bu çalışmamı yayınlamaya teşvik eden Köksal Bayraktar, İlber Ortaylı ile Ahmet Taner Kışlalı’ya teşekkür ederim.

Bu çalışma bir akademisyenin değil, akademik çalışmayı entelektüel bir sorumluluk çerçevesinde yapan bir Hariciye memurunun eseridir. Dışişleri Bakanlığı’nda görev yapanların kendilerine çok az zamanları kalır. Hele bu kişi Daire Başkanı seviyesinde ise kendisi için zaman bulması çok zordur. Bu ancak ailesine ayıracağı zamandan almak suretiyle olabilir. Bana bu çalışmam sırasında sevgili eşim İlknur Oba ilgi ve yakınlık gösterdi. Her işimde olduğu gibi devamlı destek verdi. Oğlum Türker ve kızım Nilüfer de onlara zaman ayıramayan babalarına anlayış göstermek zorunda kaldılar.

Bu eserin Türk milliyetçilik tarihine bir katkıda bulunmasını diliyor ve çalışmamın bütün sorumluluğunun bana ait olduğunu vurgulamak istiyorum.

Ankara, Mayıs 1994

Ali Engin Oba

Büyükelçi Prof. Dr. Ali Engin Oba, İstanbul’da doğmuştur. İlk, orta ve lise eğitimini Galatasaray Lisesi’nde tamamlamıştır. Daha sonra Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Diplomasi Dış Münasebetler Şubesi ile Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Tarih Bölümünü bitirmiştir. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Tiyatro Bölümü’nde dramatik yazarlık konusunda yüksek lisans ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Siyaset Bilimi doktorası yapmıştır. Belgrad Üniversitesi’nde 1971-73 yıllarında Sırpça-Hırvatça eğitimi almıştır. Almanya Göttingen Üniversitesi’nde 1975-1976 yıllarında Slav Dilleri (Sırpça, Hırvatça, Bosnakça, Bulgarca ve Rusça) ve Doğu Avrupa Tarihi üzerinde çalışmıştır. NATO bursundan yararlanarak, 1977-1978 yıllarında Londra Üniversitesi King’s College’de Savaş Bilimi okumuştur. İngiliz Kraliyet Savunma Koleji’ni 1991’de bitirmiştir. 1993’te Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde Uluslararası İlişkiler doçenti olmuştur.

Dışişleri Bakanlığı’nda Meslek Memuru olarak 41 yıl her düzeyde çalışmıştır. Dışişleri Bakanlığı’nın merkez teşkilatında ve Yugoslavya, Batı ve Doğu Almanya, Tayland, Fransa, UNESCO, İngiltere, Sudan ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde görev yapmıştır. Misyon Şefi olarak üstlendiği görevler ise şunlardır: Paris Başkonsolosluğu, Belgrad, Hartum ve Kinşasa Büyükelçilikleri.

Çad Cumhuriyeti, Kongo Cumhuriyeti, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Sudan Cumhuriyeti’nden Devlet Nişanları sahibidir. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesinde Siyasi Tarih, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde İngilizce, Fransızca Diplomatik Dil, Yüksek Lisans ve Doktara dersleri vermiştir. Emekli olduktan sonra, 2007-2010 yılları arasında Atılım Üniversitesi’nde Uluslararası İlişkiler Doçenti olarak çalışmıştır. 2010 yılında Profesör olmuş ve Çağ Üniversitesi’nde görev yapmaya başlamıştır. Halen bu Üniversitede Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanıdır. Akademik ilgi alanı, siyasi tarih, Türk dış politikası, diplomasi araştırmaları, barış araştırmaları, ABD dış politikası, Afrika araştırmaları ve Balkanlar. Araştırmalarıyla ilgili birçok makalesi bulunmaktadır. Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Lozan Oyunu isimli eserleri mevcuttur. Evli ve yetişkin iki çocuk ve bir torun sahibidir.