Osmanlı Eğitim Mirası: Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler

Önsöz

Tercümede ve Çevrim Yazıda İzlenen Metot

I. Giriş

Türk Eğitim Tarihi ve Temel Sorunlar

Türk Eğitim Tarihi Yazımında Kullanılan Metot

Eğitim Tarihi Yazımında Kaynak ve Klasik Eserlerin Önemi

Derlemenin Amacı ve Önemi / “Maksat ve Meslek”

Derlemeye Alınan Makaleler Hakkında Kısa Değerlendirme

II. Türk/Osmanlı Eğitim Tarihinin Klasik Devrine Kısa Bir Bakış

Dönemlendirme Sorunu ve İslâmiyet Öncesinden Devralınan Eğitim Mirası

İslâm Dünyası ve Osmanlı Temel Eğitim Kurumları

Osmanlı Klasik Döneminde Eğitim ve Temel Eğitim Kuruluşları

Mahalle/Sıbyan Mektepleri

Medrese Üzerine Birkaç Söz

Medresenin Varlık Sebebi, Amacı ve Bozulma Söylemi

Enderun Mektebi

Tekkeler ve Zaviyeler

Osmanlı Klasik Döneminde Önde Gelen Eğitimciler ve Ahlâkçılar

III. Türk/Osmanlı Eğitiminde Modernleşme Sürecinin Başlaması

İlk Modern Eğitim Kuruluşları

Tanzimat Fermanı ve İlk Modern Eğitim Kuruluşları (1839 ve Sonrası)

Eğitim Modernleşmesinde Bir Dönüm Noktası: Islahat Fermanı (1856 ve Sonrası)

1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Önemi

IV. I. Meşrutiyet ve II. Abdülhamid Döneminde Eğitim (1876-1909)

Tanzimat’tan Devralınan Eğitim Mirası

Eğitime Verilen Önem ve Eğitim Danışmanları

II. Abdülhamid Dönemi Eğitiminin Temel Karakteristikleri

Eğitim Hizmetlerinin Ekonomik Kaynakları

Eğitimle Sağlam Bir İtikat ve İtaat Geliştirme

Müslüman Orta Sınıf ve Kimlik İnşası Aracı Olarak Eğitim

Mekteb-i Sultanî ve Aşîret Mektebi

Azınlık, Yabancı ve Misyoner Okulları

İlk ve Ortaöğretim ve Çevreye Nüfuz

Yükseköğretim, Meslek Okulları ve Özel Okullar

Kızların Eğitimi

Medreseler ve İlmiye Sınıfı

II. Abdülhamid Döneminde Basın-Yayın, Kitap ve Sansür

Yeni Mekteplerde Mimarî, Din ve Disiplin

II. Abdülhamid Dönemi Eğitimi Üzerine Değerlendirme

V. II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim (1908-1918)

II. Meşrutiyet’in Devraldığı Eğitim Mirası

II. Meşrutiyet Dönemi Eğitiminin Temel Özellikleri

II. Meşrutiyet Döneminde Okul Öncesi Eğitim

II. Meşrutiyet Döneminde İlköğretim

II. Meşrutiyet Döneminde Ortaöğretim

II. Meşrutiyet Döneminde Yükseköğretim

II. Meşrutiyet Döneminde Kadın, Aile ve Çocuk Eğitimi

II. Meşrutiyet Döneminde Medrese ve Tekke Eğitimi

II. Meşrutiyet Döneminde Halk Eğitimi ve Eğitim Dernekleri

II. Meşrutiyet Döneminde Azınlık ve Yabancı Okulları

II. Meşrutiyet Döneminde Önde Gelen Eğitim Akımları ve Eğitimciler

II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimi Üzerine Değerlendirme

I. BÖLÜM
OSMANLI EĞİTİM MİRASINA BATILI BAKIŞ
İngilizceden Tercüme Makaleler

I. Sultanın Müfredatı: Kanuni Sultan Süleyman’ın 1565 (973) Tarihli Fermanı’nda Buyurduğu Osmanlı Medreseleri Programı
     Shahab Ahmed, Nenad Filipović

Giriş

Fermanda Yer Alan Kitapların Listesi

Değerlendirme ve Sonuç            

II. 16. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Uleması Arasında Sosyal Hareketlilik
     Suraiya Faroqhi

III. Bir On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Âlimi: Ahmed Cevdet Paşa ve Eğitimi
     Richard L. Chambers

IV. Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonunda Eğitim ve Otobiyografi
     Benjamin C. Fortna

Aile ve Ev Ortamı

Hareketlilik

Okulda

Dil ve Kültür

Sonuç

V. Son Dönem Osmanlı “Seküler” Devlet Okullarında İslâm Ahlâkı
     Benjamin C. Fortna

Giriş

Osmanlı Devleti’nde Yeni Tarz Okullar

‘Ahlâk’ın Anlamı

Ahlâk ile İlgili İki Ders Kitabı

Sonuç

VI. Çağdaş Türk Eğitim Düşüncesinin Gelişimi
     Frank A. Stone

Giriş

Cumhuriyet Öncesi Eğitim Düşüncesi

Üç Cumhuriyet Öncüsü

İki Seçkinci Müslüman

Reaksiyonerlere Karşı Radikaller

II. BÖLÜM
OSMANLI AYDINLARINDA EĞİTİM DÜŞÜNCESİ
Osmanlıcadan Çevrim Yazı Makaleler

I. On Birinci Asr-ı Hicride Türk Menâbi’-i İrfanı (1)
     Ahmed Hikmet Müftüoğlu

Tekke[ler]

On Birinci Asr-ı Hicride Türk Menâbi’-i İrfanı (2)
     Ahmed Hikmet Müftüoğlu

Medreseler

On Birinci Asr-ı Hicride Türk Menâbi’-i İrfanı (3)
     Ahmed Hikmet Müftüoğlu

Enderun

II. Tanzimat’tan Sonra Türkiye’de Maârif Teşkilâtı (1267-1287)
     Tarih-i Lütfî

1267/1850-51 Senesi

     Teşkîl-i Encümen-i Dâniş

1273/1855-56 Senesi

1273/1855-56 Senesi

     Teşkîl-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye   

1277/1859-60 Senesi

     Takvîm-i Vekayi’ye Dair İrâde-i Seniyye

1278/1860-61 Senesi

     Teşkîl-i Cem’iyyet-i Tıbbiye

     Tebdîl-i Nezâret-i Maârif ve Saire

1279/1861-62 Senesi

1280/1862-63 Senesi

     Cem’iyyet-i Tedrîsiyye

     Nakl-i Takvîm ve Matbaa-i Âmire Büsra-yı Cedîde

     Maârif

1281/1863-64 Senesi

     İhdâs-ı Nezâret-i Matbûât ve Sâire

     Nakl-i Hazîne-i Mâliyye

1282/1864-65 Senesi

     Cem’iyyet-i Tercüme

1283/1865-66 Senesi

     İhdâs-ı Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye

     Mevâdd-ı Maârif

     Gazete

1284/1866-67 Senesi

     Maârif

     İhdâs-ı Müze

     Dârülfünûn

1285/1867-69 Senesi

     Rasathâne

     Maârif-i Dârüşşafaka

1286/1869-70 Senesi

     Kaptan ve Orman Mektebi

     Maârif

     Gazete

     Maârif

     Ta’yîn Olunan Muallimler

     Esâmi-i Fünûn

     Maârif

1287/1870-71 Senesi

     Küşâd-ı Kulüb

     Maârif (Dârüşşafaka)

     Dârülmuallimât

III. Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyan
     M. Tahir Münif Paşa

IV. Türkistan’ın Esbâb-ı Tedennîsi
     Ziyâ Paşa

V. Devlet-i Âliye’ye Ba’sü Tenzîl Olan Maârifin Esbâb-ı Tedennisi
     Ziyâ Paşa

VI. Mektebsizlikten Görülen Belâ ve Mekteplerin Vücûb-ı Islâhı
     Ebuzziyâ Tevfik

VII. Maârif
     Namık Kemal

VIII. Maârife Dair Bir Makale
     Namık Kemal 

IX. Terbiye ve Esasları (1)
     Emrullah Efendi

X. Terbiyeye Dair (2)
     Emrullah Efendi

XI. Terbiyeye Dair (3)
     Emrullah Efendi

XII. İlm-i Terbiyeye Dair (4)
     Emrullah Efendi

XIII. Tuba Ağacı Nazariyesi
     Mustafa Satı [El-Husrî]

Tarihin Şehâdeti

XIV. Fenn-i Terbiye
     Mustafa Satı [El-Husrî]

XV. Terbiye ve Fenn-i Terbiye
     Mustafa Satı [El-Husrî]

XVI. Tahsîl-i İbtidâî Hakkında “Maârif Nezâretinin Yeni İçtihadı”
     Mustafa Satı [El-Husrî]

XVII. Ta’lim ve Terbiye Mes’elesi
     M. Şemseddin [Günaltay]

XVIII. Ta’lim ve Terbiyede Mektebler
     M. Şemseddin [Günaltay]

XIX. Darülmuallimîn’in Yetmişinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans
     Muallim Cevdet

Sultan Osman Zamanında

Sultan Orhan Zamanında

Sultan Hüdavendigâr Zamanında

Yıldırım Bayezid Zamanında

Çelebi Sultan Bayezid-i Sâni Zamanında

Fatih Sultan Mehmed Devri

Sultan Mecid Devri

35 Sene Sonra Takdir

1297-1303/1881-1887 Murad Bey Devresi

1307-1324 / 1891-1908 Devresi [Cağaloğlu’nda]

Satı Bey Devresi

Kaynakça

Dizin

ÖNSÖZ

Genelde ‘eğitim tarihi’, özelde ‘Türk eğitim tarihi’ bilimler hi­ye­rarşisine en son giren alanlardan biri olması bakımından hayli bakir ve bir o kadar da zengin kaynakları olan renkli bir çalışma sahasıdır. Eğitimin tarihi, insanlığın tarihi kadar kadim ve teferruatlıdır. Sosyal bir kurum olarak eğitimin gerek bütün toplum kesimlerinin zorunlu ve temel bir ihtiyacı haline gelmesi gerekse bir araştırma alanı olarak felsefe ve psikolojiden ayrılması ancak 18. yüzyıldan sonra icat edilen “modern okul” ve “ka­mu eğitimi” politikaları sonrasında mümkün olabilmiştir.

20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de Eğitim bilimi ve tari­hin ortak bir alt dalı olarak Eğitim tarihi kendini göstermeye başlamıştır. Alanın Türkiye’deki duayen ismi Osman Ergin’den sonra farklı eserler telif edilmiş, araştırmalar yapılmış ve yapılma­ya da devam etmektedir. Ancak eğitim fakültelerinde ve eğitim bilimi araştırmacıları arasında dil, formasyon ve dönem bilgisi gibi zorluklardan mütevellit güçlükler yüzünden geçmişe yönelik akademik ilgide gün geçtikçe azalma ya da bir daralma söz konusudur. Eğitim tarihiyle ilgili temel araştırmalar, eğitim bilimcilerden değil de daha çok tarih, siyaset bilimi, sosyoloji, ila­hiyat ve diğer alanlardaki bilim insanları tarafından yapılmak­tadır. Bu da beraberinde birtakım kusurlar getirmektedir.

Eğitim Tarihi hem tarihin, hem eğitimin (pedagoji), hem de sosyolojinin alt alanı olması bakımından bu disiplinlerin birbirleriyle irtibatını kurmak zorunludur. Bu da öncelikle dil ve dö­nem bilgisi yanında, alanın temel eserlerini, klasik kitap ve araş­tırmalarını, duayen kişilerini tanımakla mümkündür. En baş­ta bu gayeye cüzi de olsa bir katkı sağlaması niyet ve beklen­tisiyle bu derleme hazırlanmıştır.

Türkiye’de eğitim tarihi az sayıda akademisyenin üzerinde çalışmalar yaptığı bir alandır. Bunlardan bir kısmı da neredeyse en başta formasyon yokluğundan ve kısmen de ideolojik zihniyetten Cumhuriyet öncesine gidememektedir. Bu da söz konusu alanı hayli sığ bir hale getirmekte ve derinlemesine araştırma­ların önünü âdeta tıkamaktadır. Oysa Türk Eğitim Tarihi eği­tim fakültelerinde farklı düzeylerde uzun yıllardır okutulan zo­runlu derslerden biridir. Buna karşın mebzul araştırma ürün­lerinin ve telif eserlerin ortaya konulduğu söylenemez. Daha da kötüsü, farklı düzeylerdeki eğitim ilgililerinin Türk Eğitim Tarihi tecrübesine son derece ilgisiz ve bigâne olmasıdır. Bu ilgisizlik son dönemlerde artarak devam etmektedir.

Meselâ, bugüne kadar Türk Eğitim Tarihi temalı ne bir sem­pozyum, kongre düzenlenebilmiş ne de bir dergi çıkarılabilmiştir. Burada asıl eksiklerden biri, eğitim tarihinin temel, klasik eserleri ve metinleriyle çağdaş okurların karşılaşmamasıdır.

Bu derlemenin başta Türk Eğitim Tarihi ve İslâm/Osmanlı eği­tim, tarih, kültür ve medeniyeti gibi konulara meraklı olan oku­yuculara ve bütün (b)ilim ilgililerine faydalı olması temel dileğimizdir. Bu hususta zerre miktarı katkımız olursa kendimizi bahtiyar addederiz. Elbette bütün nakısalar şahsımdandır. Ya­pıcı ve iyi niyetle yapılacak her türlü tenkit ve tetkikin öncelik­le şahsıma sonrasında da ilim efkâr-ı umûmiyemizin gelişme­sine katkı sunacağına inanıyorum.

Bu kitapta bir araya getirilen klasik makalelerin bir kitap halin­de yayımlanması teklifi ilk olarak Doğu Batı yayınevinin kıy­metli yayın yönetmeni Taşkın Takış’tan geldi. Onun teklifi ve son­rasındaki kararlı ve teşvikkâr destekleri kitabın yayımlanmasına büyük bir katkı sağlamıştır. Dolayısıyle öncelikle kendile­rine, sonra da yayın sürecinde azami titizliği gösteren Doğu Batı yayınevinin kıymetli çalışanlarına ne kadar teşekkür etsem azdır.

Elbette mütercim meslektaşlarım Aytaç Yıldız, Yusuf Aydın, Yu­nus Doğan ve Elif Kır’ın kıymetli mesaileri olmasaydı bu içe­rikte bir çalışma söz konusu olamazdı. Dört kıymetli meslek­taşıma ve kitabın yayımlanmasıda emeği geçenlere müteşekki­rim.

Mustafa GÜNDÜZ
Şubat 2013 / İstanbul

Mustafa Gündüz

Mersin’in Gülnar ilçesinde doğdu. SDÜ, Burdur Eğitim Fakültesi’nden Lisans, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi’nden YL ve Doktora de­re­cesi aldı. Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde çalıştı. 2011’den itibaren Yıl­dız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi’nde çalışmaya başladı. 2012 Ba­har döneminde Princeton Üniversitesi, NES’de misafir öğretim üyesi olarak ça­lışmalar yaptı. Temel ilgi alanı, Türk Eğitim Tarihi ve Eğitim Sosyolojisi olan ya­zarın, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e eğitim, toplum, modernleşme, kültür, din, dil ve aydın meseleleri üzerine yayımlanmış pek çok makale, tercüme ve çev­rim-yazıları vardır. II. Meşrutiyet’in Klasik Paradigmaları, Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in İnşası telifleriyle İçtihad’ın İçtihad’ı, Bir Abdülhamid Mü­dâ­faanâmesi, 31 Mart Olayına Popüler Bir Yorum, Eğitimci Bir Jön Türk Li­der, Mustafa Satı Bey ve Fenn-i Terbiye başlıklı eserleri yayıma hazırlamıştır.