Yunan Mitolojisinde Doğu-Batı Bütünleşmesi

Önsöz

Giriş

Bölüm I
Aphrodite’nin Klâsik Yunan ve Roma Mitolojisine Dahil Edilmesiyle Oluşan “Syncretic” Bütünleşme

Aphrodite ve Yakın Doğulu Benzerleri

Aphrodite, Ares ve Hephaistos

Aphrodite, Hermes ve Hermaphroditos

Aphrodite, Ankhises ve Eos

Aphrodite, Myrrha ve Adonis

Bölüm II
Zeus’un Aşklarıyla Akdeniz’de Kurulmak İstenen Sosyo­-Kültürel ve Politik İlişki Ağı

Argoslu İo ile Zeus

Zeus, Kallisto ve Arkas

Zeus, Danae ve Perseus

Zeus ile Agenor’un Kızı Europa

Zeus ile Atlas’ın Kızları Pleiadlar

Zeus ile Tros Oğlu Ganymedes

Temel Tanrılık Özellikleriyle Zeus

Bölüm III
Kurduğu Bilicilik Merkezleriyle ve Sonuçsuz Kalmış Homo­-Hetero Aşklarıyla Apollon

Anadolulu, Lykialı Apollon

Bilicilik Merkezleri ve Biliciler

Apollon, Daphne ve Marpessa

Apollon, Koronis ve Asklepios

Hyakinthos, Kyparissos ve Oğlancılık

Bölüm IV
Ana-Tanrıçalar, Bereket Tanrıçaları, Çocukları ve Ölüp Dirilen Sevgilileri

Rheia, Hera ve Eileithyia

Leto, Artemis ve Hekate

Demeter, Kızları ve Oğlu

Öbür Dünya’ya Gidip-Dönenler

Bölüm V
Semele’nin, Persephone’nin ve Zeus’un Oğlu Olarak Dionysos (Bakkhos) ve Zagreus

Dionysos’un Tanrılaşma Süreci

Dionysos’un Dadıları ve Mainadlar

Dionysos’un Aşk İlişkileri

Bir Osiris-Dionysos Karşılaştırması

Belirgin Yönleriyle Dionysos

Bölüm VI
Pan, Priapos ve Dionysos’un Alayına Katılan Tanrılar ve Yandaş Yaratıklar

Hermes’in Oğlu Olarak Pan

Pan ile Pitys veya Çam Ağacı

Pan, Syrinks ve Pan Flütü

Pan’ın Hayatından Bir Kesit

Ekho, Pan ve Ay-Tanrıça Selene

Pan’a ve Tabiata Saygı

Lampsakoslu Priapos

Silenoslar ve Satyroslar

Bölüm VII
Sokrates-Öncesi Filozofların Sistemlerini Etkilemiş Olan Mitolojik Unsurlar

Bibliyografya

Soy Ağacı Tabloları

Gaia’nın Soy Ağacı

Ouranos’un Soy Ağacı

Pontos’un Soy Ağacı

Zeus’un Soy Ağacı

Zeus’un Ölümlü Sevgilileri, Çocukları ve Torunları

Zeus’un Diğer Ölümlü Sevgilileri, Çocukları ve Torunları

Aphrodite’nin Soy Ağacı

İapetos’un Soy Ağacı

Aiolos’un Soy Ağacı (Kızları)

Aiolos’un Soy Ağacı (Oğulları I)

Aiolos’un Soy Ağacı (Oğulları II)

Aiolos’un Soy Ağacı (Oğulları III)

Atlas’ın Soy Ağacı (Kızları I)

Atlas’ın Soy Ağacı (Kızları II)

Dardanos’un Soy Ağacı

Tyro’nun Soy Ağacı

İo’nun Soy Ağacı

Danae’nin Soy Ağacı

Lykaon’un Soy Ağacı

Europa’nın Soy Ağacı

Tantalos’un Soy Ağacı

Leda’nın Soy Ağacı

Kadmos’un Soy Ağacı

Pandion’un Soy Ağacı

İnakhos’un Soy Ağacı

Talaos’un Soy Ağacı

Asopos’un Soy Ağacı (Kızları)

Açıklamalı İndeks

ÖNSÖZ

Yunan mitolojisinin ve dininin baş tanrısı ve bütün bir Yakın Doğu kültürünün ürünü olan Zeus, Yunan halkının yaşam tarzına, din ve felsefesine, hukuk ve ahlâk anlayışına etki yapmış bir tanrıdır. Yunan Mitolojisinde Aşk adlı kitabımızda her aşk ve güzellik olayında etkisinin bulunduğunu gördüğümüz Aphrodite, canlı hayatının temel eğilimlerinden birini temsil eden, onu düzene koyan, Yunan mitolojisinin en cazip öykülerinin yaratılmasına vesile olan bir tanrıçadır. Apollon, Demeter ve Dionysos, Yunan dininin ve mysteria denen gizli ibadet şekillerinin temel tanrı ve tanrıçalarıdır. Bu tanrı ve tanrıçalar dolayısıyla oluşmuş olan fikir ve ritüeller, Yakın Doğu’dan etkilendikten sonra, sadece Yunanistan’ı değil, Roma’yı hattâ dönüp Yakın Doğu’yu, Afrika’yı ve Avrupa’yı etkilemiştir. Meydana gelen syncretic oluşum, kendisinden önceki mitolojik ve dinsel inanış şekilleri bakımından fazla bir aykırılık içermediği için yadırganmamış, sunulmuş olan unsurlar kolayca kabul görmüş, eskisinden daha geniş bir kültürel çevrenin malı hâline gelmiş ve Yunanistan’ın başarı hanesine yazılmıştır. Cicero’dan ve Apuleius’tan yaptığımız alıntılar, bu tanrı ve tanrıçaların adları değişmiş olsa da, bu kutsalların temelde, eskiden beri Yakın Doğu ülkelerinde varlıkları kabul edilmiş aynı tanrı ve tanrıçalar olduğunu göstermektedir. Başka bir ifade ile, Yunan tanrı ve tanrıçaları etkilenerek ve etkileyerek bir Doğu-Batı bütünleşmesi sağlamışlardır.

Kitabımızda, bir syncretism mahsulü olarak teşekkül ettiklerini düşündüğümüz söz konusu tanrı ve tanrıçaları ve benzerlerini esas alıp, Yunan Mitolojisinde Doğu-Batı Bütünleşmesi’nin, daha da belirgin olduğunu düşündüğümüz duygu ve düşünce birliğinin oldukça ayrıntılı bir incelemesini yapmaya çalışacağız.

“Yunan Mucizesi” fikri veya inancı 1900’lü yılların ikinci yarısına kadar gücünü korumuş, revaç bulmuş bir fikir olmuştur. Lâtince öğrenim veren klâsik liselerde öğrenim görmekte olduğum ve üniversitede felsefe bünyesi içerisinde yer almakta olan sosyal ilimlerde çalışmalar yaptığım dönemlerde, her şeyi Yunan’dan başlatmak bir âdet hâline gelmişti. İlmin, felsefenin, edebiyatın ve plâstik sanatların menşei bu kültür içerisinde aranmaktaydı. Bu kültür temel alınarak verilen örneklerle eğitim veriliyordu. Yakın Doğu ülkelerinde, özellikle Mezopotamya ve Mısır’da yapılan arkeolojik ve tarihî araştırmaların sayıları arttıkça ve somut veriler ortaya kondukça, “Yunan mucizesi” fikrine yavaş yavaş şüphe ile bakılmaya; her türlü kültürün birbirini etkilediği bir kültürel çevrenin Yunan’ı da etkilemiş olduğu kabul edilmeye; aslında antik Yunan yazarlarının büyük bir alçak gönüllülük ile söylediği, sonradan görmezden gelinmiş olan bir gerçek, böylece tekrar gün yüzüne çıkmaya başlamıştır.

Belirtmek gerekir ki, kitabımız, Yunan mitolojisi açısından bir etkileşim envanteri veya G.S. Kirk’in Myth, Its Meaning and Functions in Ancient and Other Cultures adlı eserinde yaptığı gibi, bütün bir dünya kültürü içerisinde mitosun ve Yunan mitosunun yerini belirlemeye çalışan bir kitap değildir. Ayrıca, tanrı ve tanrıçaları ve bunların fiillerine katılmış önemsiz birtakım tanrı ve tanrıçalarla mitolojik kahramanları inceleme konusu yapmış bütün bir tanrısal varlıklar kitabı da değildir. Kitabımız, Doğu-Batı bütünleşmesi içerisinde en belirgin şekilde yer almış sınırlı sayıda tanrı ve tanrıçayı, onların aşk ve işlerini konu yapmış; bereketlilik üzerinde yoğunlaşmış bir tematik mitoloji kitabıdır. Yunan kahramanlarının aşklarını incelediğimiz ve Yunan Mitolojisinde Aşk adlı kitabımızda ele aldığımız konuya; tanrı ve tanrıçalar bakımında açıklık getirmeye çalışan bir kitaptır.

Doğu Batı dergisi’nde daha önce yayımlamış olduğum ve bir miktar kısaltma yaparak bu kitabıma aldığım Aphrodite’nin Yunan ve Roma Mitolojisine Dahil Edilmesiyle Oluşan “Syncretic” Bütünleşme (Şubat, Mart, Nisan 2007, Sayı 40, ss. 181-212) ve Zeus’un Aşklarıyla Akdeniz’de Kurulmak İstenen Sosyo-Kültürel ve Politik İlişki Ağı (Kasım, Aralık, Ocak 2005-2006, Sayı 34, ss.13-46) adlı yazılarımın; ayrıca Kül Eleştiri Dergisi’inde yayımladığım ve bu kitaba aldığım Sokrates-Öncesi Filozofların Görüşlerini Etkilemiş Olan Mitolojik Unsurlar (Ocak, Şubat 2006, Sayı 7, ss. 19-24) adlı yazımın gördüğü ilgi beni cesaretlendirmiş; bu kitabı tamamlamam için bana güç vermiştir. Dergilerinde daha önce yayımlama fırsatı bulduğum bu yazılarımdan dolayı Sayın Taşkın Takış’a ve Bilâl Kolbüken’e burada teşekkürü bir borç biliyorum. Söz konusu iki yazımın, Doğu Batı dergisi’nde yayımlandığı şekliyle bırakılmayıp bir kitaba dönüştürülmesini sağlamada gösterdiği olumlu ve teşvik edici yaklaşımdan dolayı da Taşkın Takış’a ayrıca teşekkür borçlu olduğumu bildirmek isterim. Sayın Takış’a başka açıdan da teşekkür borçlu olduğumu tekrarlamalıyım; Taşkın Takış bu kitabı tamamlarken faydalanmayı düşündüğüm kitapların bir kısmını, üniversite kitaplıklarını dolaşıp bulmuş ve ödünç olarak alıp bana ulaştırmıştır.

* * *

Kitapta yer alan resimlerin tamamı, kamunun faydalanmasına sunulmuş olan; çok büyük kısmı, internet sayfalarında dolaşan resimlerdir. Bu faydalanma yolu bize, çeşitli alternatifler arasından bir seçme yapma imkânı da tanımıştır. Uygun bulduğumuz, çözünürlükleri yüksek bir kısım resmi internet aracılığı ile indirmiş ve kitaba dahil etmiş bulunuyoruz.

Sözlerimi sonlandırırken, kitabın kamuya düzgün bir şekilde sunulmasında emeği geçen kişilere, zor bir adama birşeyleri beğendirmek için büyük gayretler sarfetmiş başarılı bir bilgisayarcı olan Harun Ak’a ve gösterdiği büyük ilgiden ve yaptığı yardımlardan dolayı kıymetli dostum Coşkun Taş’a teşekkürde bulunmayı da bir borç biliyorum.

Turhan Yörükân
Ankara, Ekim 2016

Turhan Yörükân, 29.1.1927 yılında İstanbul’da doğmuş; çocukluk ve ilk gençlik yıllarını Topkapı dışında, o zamanlar son derece bâkir bir tabiat parçası olan Gümüşsuyu’nda her türlü ehlî ve insanlara yakın yaşamakta olan yabanî hayvanların arasında; Aisopos geleneğini sürdürmüş olan La Fontaine’in masallarını, Kelile ve Dimne’nin insanlara ahlâkî öğütler veren, annesinin yorumlamasıyla, hayvan kılığına bürünmüş birtakım saygın “ruhların” anlattıkları, Yunan mitolojisinde dile getirilen dönüşüm öykülerinin benzerlerini dinleyerek geçirmiştir.

Daha ilkokulda iken, babası ona, sonradan Ömer Seyfettin’e ait olduğunu öğrendiği, Maârif Vekâleti Devlet Matbaası’nda 1927 yılında İlyad adıyla yayımlanmış çevirisinden bir bölüm okumuş; ayrıca kendisi de, ortaokulda bulunduğu sırada, kime ait olduğunu bilmediği, Homeros’un Odysseia’sını özetleyen bir kitabı satın alarak, uzun bir süre elinden bırakamamıştır. Bu öyküleri, yakın çevresine anlatmaktan da büyük bir haz duymuştur. Folklorik ve mitolojik öykülere düşkünlüğü, babasının gözünden kaçmadığı içindir ki lise eğitimini Lâtince tedrisat yapan okullarda tamamlamıştır.

Kentaurosların, Piramus ve Thisbe’nin öyküsünü Lâtince “kıraat” kitaplarından öğrenmiştir. Yüksek öğrenimi sırasında Anadolu ve Yunan mitosuna, Yunan felsefe ve ilmine karşı duyduğu ilgiyi bugüne kadar sürdürmüş; kitaplarında anlattığı mitolojik öyküleri psikolojik, sosyolojik ve felsefî yönleri yanında, çeşitli güzel sanat eserleri ve edebî metinler üzerinde yaptığı etkileriyle ele alıp değerlendirmeye çalışmıştır. Elinizdeki kitapta bütün bu söylenenlerin izlerine rastlayacaksınız. Turhan Yörükân, psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyoloji alanında yayımladığı, bir kısmı tekrar tekrar basılan otuzun üzerindeki kitabında bile, mitolojik kahramanlara atıfta bulunmaktan vazgeçmemiş; onlara sahip çıkmayı sürdürmüş çok yönlü bir yazardır.

Türkân (Yörükân) Turgut