İntihar

Önsöz

Sosyoloji bir süredir deyim yerindeyse moda olmuş durumda. Henüz on küsur yıl öncesine kadar çok az bilinen ve neredeyse küçümsenen sosyoloji sözcüğü bugün yaygın olarak kullanılıyor. Sosyolojiyle ilgilenenlerin sayısı giderek artıyor ve toplum nezdinde bu yeni bilime karşı olumlu bir önyargı var. Sosyolojiden çok şey bekleniyor. Ancak itiraf etmek gerekir ki, elde edilen sonuçlar yayımlanan çalışmaların miktarıyla ya da çalışmalardan beklenen kazanımlarla tam olarak örtüşmüyor. Bir bilimin ilerlediğini, ele aldığı sorunların zamanla değişmesinden anlarız. Henüz bilinmeyen yasalar keşfedildiğinde ya da en azından, yeni keşfedilen olgular henüz kesin bir çözüm getirmeseler bile soru sorma biçimlerini değiştirdiklerinde, o bilimin ilerlediğini söyleriz. Ancak, ne yazık ki sosyoloji böyle bir manzara sunmuyor ve bunun çok iyi bir nedeni var: Sosyoloji genel olarak sınırları belli net sorular sormamaktadır. Henüz olguları inşa etme aşamasını ve felsefi sentezler evresini geçememiştir. Toplumsal alanın sınırlı bir kesimini aydınlatmayı görev edinmek yerine, akla gelebilecek tüm soruların –hiçbiri kesin olarak incelenmeden– gözden geçirildiği parlak genellemeleri tercih etmektedir. Bu yöntem, her türlü konuya dair küçük aydınlatmalarla insanların merakını gidermeye imkân veriyor; fakat herhangi bir nesnel sonuca ulaşması mümkün değildir. Alabildiğine karmaşık bir hakikate ait yasalar kısa incelemelerle ve şipşak sezgilerle keşfedilemez. Her şeyden evvel, hem çok kapsamlı hem de çok aceleci olduklarından, genellemeler için herhangi bir kanıt söz konusu olamaz. Yapılabilen tek şey, yeri geldiğinde, ileri sürülen bir varsayımı destekleyen elverişli birtakım örnekler vermektir; fakat bir konuyu örneklerle renklendirmek onu kanıtlamak değildir. Ayrıca, birbirinden çok farklı şeyleri ele alıyorsanız, hiçbiri için yeterli olmazsınız ve elinizde rastgele elde edilen bilgilerden başka bir şey yoktur; üstelik bunları eleştirmek için gerekli imkânlara da sahip değilsinizdir. Bu yüzden katıksız sosyoloji kitapları, yalnızca net sorularla uğraşmayı ilke edinen biri için hiçbir şekilde kullanışlı değildir; zira bu kitapların çoğunun spesifik bir araştırma alanı yoktur ve üstelik geçerli bilgilerden yoksundurlar. 

Sosyolojinin geleceğine inananlar bu gidişata bir son vermekte kararlı olmalıdır. Eğer böyle giderse, sosyoloji yeniden saygınlığını bir çırpıda yitirebilir ki yalnızca aklın düşmanları bundan keyif duyabilir. Zira insan aklının bir anlığına bile olsa hakikatin bu yanını yitirmesi (ki kendisine şimdiye kadar sadece o direnebilmiştir ve üstelik hırsla çekiştirilen de yalnızca odur) onun için kötü bir başarısızlık olur. Elde edilen sonuçların belirsizliği cesaret kırıcı olmamalıdır. Bu vazgeçmek için değil, ancak yeni gayretler için bir sebep olabilir. Henüz yeni doğmuş bir bilimin yolunu şaşırmaya, deneyip yanılmaya, yeniden denemeye hakkı vardır, yeter ki hatalarını ve eksiklerini bilsin ve tekrarlanmalarına mani olsun. Dolayısıyla sosyoloji hedeflerinden ve tutkularından vazgeçmemelidir; öte yandan, kendisinden beklenenleri karşılamak istiyorsa, özgün bir felsefî edebiyat girişimi olmaktan kurtulmalıdır. Sosyolog, toplumsal olgular üzerine metafizik düşüncelerle kendini oyalamak yerine, net bir biçimde sınırları belirlenen, deyim yerindeyse parmakla gösterilebilen, nerede başlayıp nerede bittiği belli olan olguları araştırmalı ve kendini tümüyle buna vakfetmelidir. Yardımcı disiplinleri, tarihi, etnografiyi, istatistik bilimini özenle soruşturmalıdır ki bunlar olmadan sosyoloji hiçbir şey yapamaz. Korkması gereken bir şey varsa o da ulaştığı bilgilerin incelediği meseleyle her şeye rağmen asla tam olarak örtüşmemesidir; zira netleştirmek için ne kadar özen gösterse de, araştırdığı mesele öyle zengin ve renklidir ki, asla kestirilemeyen bitmez tükenmez hazineler barındırır. Fakat bu önemli değildir. Eğer sosyolog bu yöntemle hareket ederse, ulaştığı olgular yetersiz ve geliştirdiği formüller sınırlı olsa bile, en azından yararlı bir çalışma yapmış olacaktır ve o çalışma gelecekte devam edecektir. Nitekim, nesnel bir temeli olan düşünceler birebir onları geliştiren kişiye bağlı olmazlar. Kişilerüstü bir niteliğe sahiplerdir ve bu sayede başkaları onları yeniden ele alır, takip eder, ilerletir; bu nesnel düşünceler kişiden kişiye aktarılırlar. Böylelikle bilimsel araştırmada devamlılık sağlanır ve bu devamlılık başarının en temel şartıdır. 

İşte okumak üzere olduğunuz çalışma bu anlayışla tasarlan­mıştır. Bu kitabın konusu olarak, bilimsel kariyerimiz esnasında inceleme fırsatı bulduğumuz farklı meseleler arasından intiharı seçmemizin sebebi, daha kolay çözümlenebilen konular sınırlı olduğu için intiharı özellikle elverişli bir örnek olarak görmemizdir; bu konunun sınırlarını çizmek için bir ön çalışma gerekli olmuştur. Öte yandan, bunun bir telafisi olarak, konu üzerinde bu şekilde yoğunlaştığımızda, tüm diğer diyalektik argümanlardan daha iyi bir şekilde sosyolojinin mümkün olduğunu kanıtlayan gerçek yasalar bulmayı başarırız. Kanıtladığımızı umduğumuz yasaları elinizdeki bu çalışmada bulacaksınız. Kuşkusuz, yanılgıya düştüğümüz yerler ve yaptığımız çıkarımlarda gözlemlerin sınırlarını aştığımız anlar olmuştur. Fakat en azından her önermeyi kanıtlarıyla sunmaya çalıştık ki bu kanıtları mümkün olduğunca arttırmaya gayret ettik. Özellikle yorumlanan olaylarda neyin bilgi neyin yorum olduğunu her seferinde bilhassa ayırt etmeye özen gösterdik. Böylece okurlar kendilerine sunulan açıklamalarda nelerin bir temele dayanıp dayanmadığını takdir etme imkânı bulacaktır ve hiçbir şey ulaştıkları yargıları zedelemeyecektir.  

Öte yandan, araştırmayı bu şekilde sınırlandırmak suretiyle, bütünsel değerlendirmelerden ve genel geçer görüşlerden tümüyle uzak durmak gerekmez. Bilakis evlilik, dulluk, aile, din gibi kurumları ilgilendiren belli sayıda önermeler ortaya koyduğumuza inanıyoruz ki bu önermeler, eğer yanılmıyorsak, bu kurumların veya koşulların doğası hakkında moralistlerin sıradan teorilerine kıyasla çok daha öğreticidir. Hattâ bizim çalışmamız, Avrupa toplumlarının halihazırda mustarip olduğu umumi rahatsızlığın nedenlerine ve onu hafifletebilecek çarelere dair birtakım bilgiler sunacaktır. Genel bir durumun sadece genellemelere başvurularak açıklanabileceğine inanmamak gerekir. Genel bir durum belirli nedenlere dayanıyor olabilir ve en az onlar kadar belirli olup onları ifade eden tezahürler üzerinden incelenmezlerse, o nedenlere nüfuz edilemez. Mevcut durumu itibarıyla intihar, mustarip olduğumuz kolektif rahatsızlığın bizzat tezahürü olan olgulardan biridir; bu yüzden intihar söz konusu kolektif rahatsızlığı anlamamıza yardımcı olacaktır.  

Son olarak okurlar, bu çalışma boyunca, somut ve uygulamalı bir biçimde, başka bir çalışmamızda özel olarak ortaya koyup incelediğimiz temel metodoloji sorunlarını bulacaktır. Elimizdeki çalışma bu sorunlardan birine çok önemli bir katkıda bulunmaktadır ki bunu derhal okurun dikkatine sunmak durumundayız. 

Sosyolojik metodoloji, bizim uyguladığımız biçimiyle, şu temel ilke üzerine kuruludur: Toplumsal olguların birer şey olarak, yani bireyi aşan gerçeklikler olarak incelenmesi gerekir. Bunun kadar eleştirilen başka bir ilkemiz yoktur; ama bundan daha temel bir ilkemiz de yoktur. Zira sosyolojinin bir bilim olarak mümkün olabilmesi için, her şeyden evvel bir nesnesinin olması ve bu nesnenin sadece ona özgü olması gerekir. Sosyolojinin başka bilimlerin tasarrufunda olmayan bir realiteyi bilmesi gerekir. Ancak, bireysel bilinçler dışında hiçbir gerçeklik yoksa, sosyoloji kendine ait bir materyal bulamadığı için silinip gider. Bu durumda gözlemlenebilecek tek şey bireyin zihinsel durumlarıdır, zira başka bir şey mevcut değildir ve bireyin zihinsel durumlarıyla ilgilenmek de psikolojinin işidir. Bu bakış açısına göre, sözgelimi evlilikte, ailede ya da dinde karşımıza çıkan bütün maddi hususlar bireysel ihtiyaçlardan ibarettir ve bu ihtiyaçlara söz konusu kurumların, yani evlilik, aile ve dinin cevap vermesi gerekir; ebeveyn sevgisi, aile sevgisi, cinsel eğilim ya da dinsel içgüdü denilen şey vesaire. Kurumların kendisine gelince, çok çeşitli ve çok karmaşık tarihsel formlarıyla birlikte önemsiz ve göz ardı edilebilir hale gelirler. Bireyin doğasına özgü genel niteliklerin yüzeysel ve sıradan birer ifadesi olarak görülen bu kurumlar bireyin doğasının yalnızca bir veçhesidir ve özel bir inceleme gerektirmezler. Kuşkusuz, yeri geldiğinde, insanlıktaki bu ezeli ve ebedi duyguların tarihin farklı dönemlerinde hangi suretlerde nasıl tezahür ettiğini araştırmak ilginç olurdu; fakat bütün bu yüzeysel tezahürler yetersiz olduğundan, bunlara fazla önem vermemek gerekir. Hattâ bazı açılardan, onlara anlamlarını kazandıran ve zamanla yapısını bozdukları özgün kaynağın nereden geldiğini daha iyi anlamak için, söz konusu tezahürleri dışarıda tutmak yerinde olur. Bu yöntemle, bilimi bireyin psikolojik yapısının üzerine kurarak onu daha sağlam temeller üzerinde inşa ­etmek bahanesiyle, bilim yegâne hedefinden uzaklaştırılmakta­dır. Toplum olmadığında sosyoloji diye bir bilimin olamayacağı ve yalnızca bireylerin olduğu yerde toplumların var olamayacağı göz­den kaçırılmaktadır. Üstelik bu anlayış, sosyolojide muğlâk genellemelerin el üstünde tutulmasının sebeplerinden biridir. Toplumsal yaşamın somut biçimlerine yüzeysel ve eğreti bir var oluş atfediliyorsa, onları incelemek nasıl mümkün olabilir ki? 

Bütün bunlara karşın, bu kitabın her sayfasında, bireyi aşan ahlâki ve manevi bir gerçekliğin ona hükmettiği izlenimini edinmemek çok zordur, diye düşünüyoruz: Kolektif gerçeklik. Her toplumun kendine özgü bir intihar oranına sahip olduğunu, bu oranın genel ölüm oranına kıyasla daha stabil olduğunu, her bir topluma özgü artış katsayısına göre değişim gösterdiğini, günün, ayın veya yılın farklı anlarında geçirdiği değişimlerin toplumsal yaşamın ritmini taklit ettiğini ­gördüğümüzde; evliliğin, boşanmanın, ailenin, dinin, ordunun vesairenin intihar oranını belirli yasalara göre (ki bazıları sayısal olarak da gösterilebilir) etkilediğini saptadığımızda, yukarıda bahsettiği­miz durumları ve kurumları hiçbir vasfı ve etkisi olmayan birtakım ideolojik düzenlemeler olarak görmekten vazgeçeriz. Bunların gerçek, canlı ve etkin birer güç olduklarını görürüz ki bu güçler bireylere hükmetme biçimleriyle onlardan bağımsız olduklarını bizzat gösterirler; birey bu güçleri yaratan kompozisyona bir öge olarak dâhil olmakla birlikte, bu güçler belli bir şekle ve işleve büründükleri ölçüde bireye hükmederler. Bu koşullarda, sosyolojinin nasıl bir bilim olabileceğini ve olması gerektiğini daha iyi anlarız; zira karşısında bulduğu gerçeklikler, psikolojinin ya da biyolojinin incelediği gerçeklikler kadar net, kesin ve dirençlidir.

Son olarak, burada iki eski öğrencimize, Bordeaux Yüksek Okulu’ndan Sayın Ferrand’a ve felsefe derecesi sahibi Sayın Marcel Mauss’a bize yaptıkları özverili yardımlar ve verdikleri hizmetler için teşekkürlerimizi sunarak minnettarlık borcumuzu ödemek isteriz. Bu kitapta yer alan tüm haritaları hazır­layan kişi Sayın Ferrand’dır. İleride önemini daha iyi takdir ede­ceğimiz XXI ve XXII numaralı tabloları oluşturmak için ge­rekli bilgileri toplamamız Sayın Marcel Mauss sayesinde müm­kün olmuştur. Bu amaçla yaş, cinsiyet, medeni hal, çocuklu ya da çocuksuz olma durumlarını ayrı ayrı belirlemek üzere, intihar eden yaklaşık 26.000 kişiye ait dosyaların incelenmesi ge­rekmiştir; bu önemli çalışmayı Sayın Mauss tek başına yapmıştır. 

Söz konusu tablolar Adalet Bakanlığı’nın elinde bulunan ama yıllık raporlarda yer almayan belgelerin yardımıyla hazırlanmıştır. Bu belgeler, adli istatistik hizmetleri yöneticisi olan Sayın Tarde’ın yüksek hoşgörüsü sayesinde hizmetimize sunulmuştur; kendisine gönül borcumuzu ifade etmek isteriz.  

Émile Durkheim

Fransız sosyolog. 1858 yılında Fransa’nın küçük bir kenti olan Épinal’de bir Yahudi Hahambaşı’nın oğlu olarak dünyaya geldi. 1879 yılında Fransa’nın seçkin eğitim kurumlarından École Normale Supérieur’e girdi. 1882 yılında buradan mezun oldu. Çeşitli Fransız liselerinde öğretmenlik yaptı, 1887 yılında Bordeaux Üniversitesi’ne görevli olarak atandı. Pozitivizm ekolünde yetişen Durkheim, sosyolojinin “kesin bir bilim” olarak inşa edilmesi için çalışmıştır. Sosyal olguları “kendine özgü” birer “şey” olarak değerlendiren Durkheim, toplumu tek tek bireyleri içine alan fakat bireysel değişkenlikleri aşan kendine özgü bir bütün olarak görmüştür. “Sosyal olay,” “kolektif bilinç” ve “kolektif temsil” gibi önemli kavramlar oluşturarak kendi sosyoloji anlayışını inşa etmiştir. Sosyolojinin yanında antropoloji ve teoloji alanında da çalışmalar yapmıştır. Marcel Mauss, Claude Lévi-Strauss, Pierre Bourdieu gibi farklı kuşaklardan sosyologları doğrudan etkilemiştir. Başlıca eserleri: İntihar (1897), Toplumsal İş Bölümü (1893), Sosyolojik Yöntemin Kuralları (1895), Dinî Yaşamın İlkel Biçimleri (1912). Émile Durkheim 1917 yılında Paris’te yaşamını yitirmiştir.

Özcan Doğan

Çevirmen, redaktör, yazar. 1981 yılında doğdu. Hacettepe Üniversitesi Fransız Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun oldu. Notos, Birikim, Birgün Pazar, Özgür Edebiyat, Öykü Gazetesi ve başka platformlarda öykü, eleştiri ve yazıları yayımlandı. Çevirdiği kitaplardan bazıları şunlardır: Alexis de Tocqueville, Amerika’da Demokrasi I-II; Marcel Mauss, Sosyoloji ve Antropoloji; Jacqueline Russ, Avrupa Düşüncesinin Serüveni; France Farago, Sanat; Serge Gruzinski, Orada Saat Kaç?; Pierre Hadot, Plotinos ya da Bakışın Saflığı (Doğu Batı Yayınları). Özcan Doğan’ın Bay How Ne Yapmalı?; Bunun Konumuzla Bir İlgisi Yok ve Kendime İyi Geceler adlı üç öykü kitabı, Yeryüzünden Sesler ve Ayakları Pürdikkat Refakatçi Haydutlar adlı iki romanı var.