Hindistan, Batı’yı masal edebiyatıyla, Doğu’yu ise Buddhizm yoluyla etkilemiştir.
2500 yıllık bir geçmişe sahip olan Buddhizmi, yayıldığı sahaların özelliklerini de göz önüne alarak tam mânâsıyla anlamak için, konuyla ilgili kitaplar okumak, terimlere alışmak ve biraz gayret sarf etmek şarttır. Korhan Kaya’nın Buddhizm Sözlüğü ise bu alanda büyük bir boşluğu dolduruyor. Yalnızca bir sözlük olarak değil, bir kitap gibi baştan sona okunduğunda neredeyse her maddede Doğu bilgeliğinin büyük yol izleri görülecektir.
Buddha’nın felsefesini, Buddha öldükten yaklaşık yüz yıl sonra başlayan hizip hareketlerinin neticesinde ortaya çıkan iki ana akımı, yani Hīnāyana ve Mahāyāna’yı tam olarak anlamak, Şrī Lankā başta olmak üzere Güney Asya’ya yayılmış olan Güney Buddhizmini (Theravāda’yı) ve özellikle de Kuzey Asya’da çok etkin olan Mahāyāna Buddhizmi’nin Çin, Kore, Japon ve Tibet varyantlarını doğru anlayabilmek için bir kılavuza gereksinim vardır. Bu sözlük, başta Hint Buddhizmi olmak üzere, Hindistan dışında yayıldığı coğrafyaların farklı dil ve kültürlerindeki Buddhist oluşumlarının en belli başlı yer, kavram ve kişilerini doğru izah edebilmek ve okuyucuyu Buddhizm konusunda aydınlatmak üzere hazırlanmıştır. Uygur Buddhizmi ile ilgili konulara da değinen bu sözlük, sosyal bilimlerin pek çok farklı disiplinine ve ayrıca teoloji ile ilgilenen her türlü okuyucuya hitap etmektedir.
- Yazar: Korhan Kaya
- Kitabın Başlığı: Buddhizm Sözlüğü
- Yayına Hazırlayan: Ufuk Coşkun
- Kapak Tasarımı: Harun Ak
- Dizi Bilgisi: Doğu Batı Yayınları - 189; Antropoloji Dizisi - 12
- Basım Bilgileri: 1. Basım: Aralık 2022
- Sayfa Sayısı: 230
- ISBN: 978-975-2410-80-0
- Boyutları: 14 x 21
- Kapak Resmi: Buddha heykelleri.
Önsöz
Kısaltmalar
Sözlük
Kaynakça
Yer Adları Dizini
Kişi Adları Dizini
Tarihi Kişi Adları Dizini
Önsöz
Buddhizm konusunda araştırma yapanlar, Buddhizm dininin veya Buddha felsefesinin meraklısı, takipçisi olanlar, din bilgisi
öğrencileri bu konudaki kavram kargaşasının ne demek olduğunu çok iyi bilirler.
Bu sözlük kavram kargaşasını gidermek ve ilk elden doğru bilgiyi okuyucuya
ulaştırmak için hazırlanmaya çalışılmıştır.
Buddhizmin doğduğu yer Kuzey Hindistan’dır.
Buradan Güney ve Kuzey yollarından tüm Doğu Asya’ya yayılmıştır. Savaş yoluyla
değil öğreti ile yayılmış bir dindir. Aslında köken itibariyle Veda inancının
ve Brāhman egemenliğinin üzerine yapılmış bir eleştiri, bir felsefedir,
köhnemiş inançlara bir karşı koyuştur. Tabii aynı zamanda insanları huzura
eriştirecek bir yaşam yolu iddiasındadır. Buddha düşüncesi bir felsefe olmasına karşın zamanla geniş
coğrafyalara yayıldıkça, geniş topluluklar tarafından benimsendikçe, özünden
bir parça uzaklaşarak kendi içinde din adamları sınıfı yaratmış ve sınırları
belirlenmiş bir din haline gelmiştir.
Buddhizmin kurucusu Buddha’nın gerçek adı Siddhārtha Gautama’dır. Şākya kabilesine mensup olduğu için ona
“Şākyaların bilgesi” anlamında Şākyamuni de denmiştir. Buddha’nın doğum ve ölüm tarihleri üzerinde tam bir fikir birliği
oluşmamışsa da genellikle kabul edilen MÖ 563-483 tarihleridir. Onun seksen yıl
yaşadığı kabul edilir. Babası, Himālayaların eteklerinde yaşayan Şākya
kabilesinin kralı Suddhodana idi. Aile adı Gautama’ydı. (Pāli dilinde Gotama
diye söylenir). Çocuklukta verilen ad ise Siddhārtha idi. Şākyamuni Buddha, Kapilavastu’daki Lumbini koruluğunda doğmuştu. Annesi Māyā, onu doğurduktan yedi
gün sonra ölmüştü. Onu genç teyzesi Mahāpracāpatī büyütmüştü. Çocukluğu ve
gençliği sarayda iyi bir eğitimle geçti; savaş sanatını öğrendi. Gençlik çağını
geçirdikten sonra saray yaşamının lüksüne rağmen insanoğlunun neden acı
çektiğini merak etmeye başladı. Sarayın dışında yaptığı bir gezide hasta bir
insan, bir yaşlı, bir ölü ve bir de çileci görmüş ve düşünceleri altüst
olmuştu. Genç bir erkek olduğunda Yasodharā ile evlendi ve ondan bir erkek
çocuk sahibi oldu. Bu çocuk, tam aydınlanmayı aramaya başlayacağı sırada ortaya
çıkınca, aydınlanmaya giden yolda bir engel gibi gördüğü için, ona Rāhula (engel) adını verdi. Nihayet prensliği bırakıp sarayı terk
etti ve dilenerek yaşayan bir çileci oldu.
Buddha’nın yaşamına ait bilgiler bu sözlükte Buddha, Şākyamuni, Hint Buddhizmi gibi çeşitli maddeler altında
anlatılmıştır. Bu sözlük, en başta çıkış yeri olan Hindistan’ın Buddhizmine ait
kavramları konu edinir, daha sonra da Asya’da yayıldığı alanlarda şekil bulmuş
çeşitli kavramları açıklamaya çalışır. Hindistan’daki özü zaten muazzam bir
genişlikte olan Buddhizmi, Tibet, Çin, Kore, Japon bağlamında (Mahāyāna
Buddhizmi) veyahut Şrī Lankā, Hindi-Çini çizgisinde (Theravāda Buddhizmi) incelemek başlı
başına bir iştir ve mutlak surette bu konuda uzmanlaşmış kişilerin bilgisine
başvurulması gerekir.
Buddhizm ile ilgili bilgilere en başta
Tripitaka (Tipitaka) denilen Buddhist külliyattan ulaşılır. Bu külliyattaki
eserlerin dili Pāli dilidir. Tripitaka (Üç Sepet veya Üç Birikim) Vinayapitaka,
Suttapitaka ve Abhidhammapitaka’dan oluşur ve bunlar da çeşitli alt koleksiyon
kitaplarını içerirler. Dhammapada, Udāna, Suttanipāta, Cātaka gibi ünü yayılmış
olan birikimler Suttapitaka’ya dâhil edilen Khuddakanikāya içindedirler. Buna
bir de Mahāvastu, Lalitavistara, Buddhaçarita, Saddharmapundarīka gibi Sanskrit
diliyle yazılmış Buddhist eserleri eklersek ortaya müthiş bir edebî hazine
çıkar. Buddhizmi ikonografik açıdan takip etmek de büyük bir sorundur. Hindistan’dan
Japonya’ya kadar olan alandaki sanat eserlerini, mağara duvar resimlerini,
kabartma ve heykelleri incelemek tam anlamıyla bir uzmanlık gerektirmektedir.
Bu sözlükte sınırlı da olsa, Tibet, Çin ve
Japon Buddhizmine ait olan temel kavramlar ve şahsiyetlerden de söz etmeye
çalıştık ve haklarında az da olsa bilgi verme gayretinde olduk. Örneğin Bardo
Thödol, Bashō, Bön, Bushido, Chan, Çörten, Daibutsu, Dōgen, Dorje, Eisai, Fo, Heruka, Kanjur-Tanjur, Xuan Zang, Kadampa, Kamakura bunlardan bazılarıdır. Bunu yaparken “Buddhizm” konusunun
ne kadar geniş bir “disiplinler arası” konu olduğunun kavranmasını sağlamaya
çalışmak da hedeflendi. Kimi sözcük ve kavramların, Sanskrit ve Pāli
dillerindeki orijinallerinin yanısıra, parantez içinde, olabildiğince Tibet,
Çin, Japon, Kore, Moğol, Vietnam dillerinde söylenişlerinin verilmesine de
çalışıldı. Buddhizm Pāli ve Sanskrit olmak üzere iki dilde ifade edilmiş bir
inanç bütünüdür. O nedenle sözlükte bazı sözcükler Sanskrit, bazıları ise Pāli
dilinde sunulmuştur. Sözcük büyük ölçüde Sanskrit yönünden verilmeye çalışılsa
da (örneğin Nibbāna yerine Nirvāna, Dhamma yerine Dharma başlığıyla sunmak
gibi) bazı durumlarda Pāli dilinde vermek gerekmiştir (örneğin Dhammapada,
Abhidhammapitaka gibi). Sözcük hangi dilde sunulmuş ise bir diğeri parantez
içinde belirtilmiştir.
Burada Uygur Buddhizminin önemini vurgulamadan
geçmemek gerekir. Türklerin benimsediği dinlerden birisi olan Buddhizm, eski
Türkler ve özellikle de Uygur halkı tarafından edebiyatta titizlikle işlenmiş
ve incelenmiştir. Yabancı dilde yazılmış birçok sözlükte yer verilmemiş olan
“Türk Buddhizmine” bu sözlükte, kısaca da olsa, değinilmiştir. Nirvāna Sūtra,
Suvarnaprabhāsa Sūtra, Lotus Sūtra gibi çok önemli sūtraların bir an önce
dilimize kazandırılmasında büyük yarar olduğu görülmektedir.
Bu kitabın bir yandan akademik bir çalışma
olmasına özen gösterilirken bir yandan da herkesin okuyabileceği bir sözlük
niteliğinde olmasına gayret edilmiştir. Sanskrit ve Pāli yazılışlarda harflerin
altlarına konulan noktalar konulmamış fakat uzun sesler düz çizgi ile
gösterilmiştir (Örneğin Şākyamuni, Rāhula vb.de olduğu gibi). Çince, Japonca ve Korece sözcüklerin
yazılışlarında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Sinoloji, Japon Dili ve
Edebiyatı, Kore Dili ve Edebiyatı uzmanlarının görüşleri alınmaya
çalışılmıştır. Tibet dili uzmanı bulunamadığından Tibetçe yazılışlarda Batı
tarzı yazılış biçimi aynen alınmıştır. Kuşkusuz hataların giderilmesinde her
uyarı bizim için değerli olacaktır. Sözlükteki yazımların düzeltilmesiyle
ilgili DTCF Sinoloji Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. Gürhan Kırilen’e, Arş. Gör.
Havva Erşahin’e, Japon Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’ndan Prof. Dr. H. Can
Erkin’e, Kore Buddhizmi ile ilgili kaynak sağlamakta yardımcı olan Kore Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı’ndan Dr. Özlem Gökçe’ye yardımları için teşekkür
ederim.
Bir teşekkür de sabırla arkamda duran,
çalışmalarım sırasında beni her zaman destekleyen sevgili eşim Birsen Ekin Kaya’ya
edilmelidir.
Buddhizm Sözlüğü’nün tüm araştırmacılara, okuyuculara yararlı
olması umuduyla...
Korhan Kaya
Çankaya, 2017
Korhan Kaya
1959 Ankara doğumlu olan Korhan Kaya, Anıttepe Lisesini bitirdikten sonra 1977 yılında Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Hindoloji ile tanıştı. 1985’te Hindoloji asistanı olan Korhan Kaya, 2003 yılında aynı dalda profesör oldu. Görevi sırasında pek çok defa Hindistan’a giderek oradaki üniversiteleri inceleme fırsatı yakaladı. 2015 Kasım ayında Uluslararası Hindoloji Konferansı için gittiği Delhi’de (Rashtrapati Bhavan’da) Hindistan Cumhurbaşkanı ve ICCR Kurumu başkanı Prof. Dr. Lokesh Chandra tarafından “seçkin Hindolog” ünvanı verildi ve bir şal ile ödüllendirildi. Korhan Kaya’nın Hindoloji ile ilgili otuzu aşkın makalesi, çeviri ve telif olmak üzere 24 kitabı bulunmaktadır.