Monolog & Söylem

Monolog (Monologion) Üzerine

Anselmus’un ilk dönem çalışmalarından olan Monologion, seksen bölümden oluşan kapsamlı bir çalışmadır. Eserin temel amacı, Kutsal Kitap’a veya diğer otoritelere başvurmadan, salt akıl yoluyla Tanrı’nın varlığını ve niteliklerini kanıtlamaktır. Anselmus, bu yaklaşımıyla Augustinus (354-430) geleneğini sürdürürken, aynı zamanda skolastik yöntemin öncülerinden biri olarak kabul edilir.

Eserin ilk bölümlerinde Anselmus, Tanrı’nın varlığına dair üç ayrı argüman sunar. Bu argümanlar, iyilik, büyüklük ve varlık kavramlarından yola çıkarak en yüce varlığın zorunlu olarak var olması gerektiğini göstermeye çalışır. Sonraki bölümlerde ise Tanrı’nın birliği, basitliği, ezelî-ebediliği gibi nitelikleri ele alınır ve Hıristiyan teslis inancı rasyonel bir temele oturtulmaya çalışılır.

Eser, seksen bölümden oluşmakta olup, her bir bölüm grubu belirli konulara odaklanmaktadır:

1-4. Bölümler: Anselmus, var olan her şeyin en iyisi, en büyüğü ve en yücesi olan bir varlığın olduğunu öne sürer. Bu, kendi başına var olan, tüm var olanların en yücesi olan ve diğer her şeyin varlığının kaynağı olan bir doğadır.

5-14. Bölümler: Bu Yüce Doğa’nın kendi kendine var olması ve diğer her şeyin onun aracılığıyla var olması incelenir. Yoktan yaratılan şeylerin, yaratılmadan önce Yaratıcının aklında hiçlik olmadığı fikri ele alınır. Tanrı’nın Sözünün, Tanrı’nın kendisi olduğu savunulur.

15-17. Bölümler: Tanrı hakkında hangi isimlerin kullanılabileceği tartışılır. Yüce Varlık’ın basitliği ve özüne dair yüklenebilecek her şeyin onda bir ve aynı şey olduğu fikri işlenir.

18-28. Bölümler: Yüce Varlık’ın diğer nitelikleri ele alınır. Onun ebedi var oluşu, her zaman ve mekânda mevcut olması, ancak kendisinin farklı zaman ve mekânlarda var olmaması gibi konular incelenir.

29-48. Bölümler: Anselmus, Hıristiyan teslis öğretisinin birçok önermesini, Kutsal Kitap otoritesine başvurmadan, yalnızca felsefi argümanlar kullanarak savunur. Tek Tanrı, Üç Şahıs: Anselmus, Hıristiyan inancına uygun olarak tek bir Tanrı’nın varlığını kabul eder, ancak bu Tanrı’nın üç şahısta, yani Baba, Oğul ve Kutsal Ruh olarak var olduğunu dile getirir.

49-58. Bölümler: Yüce Ruh’un sevgisi, Baba ve Oğul’un birbirlerini nasıl sevdikleri, Sevgi’nin Baba’dan ve Oğul’dan nasıl tam olarak çıktığı gibi konular ele alınır. Sadece Baba’nın doğurucu ve doğmamış, sadece Oğul’un doğmuş olduğu, sadece onların Sevgisinin ne doğmuş ne de doğmamış olduğu açıklanır.

59-65. Bölümler: Baba, Oğul ve Ruh’un birbirlerinde eşit olarak var oldukları tartışılır. Hiçbirinin hatırlamak, anlamak veya sevmek için diğerine ihtiyaç duymadığı, ancak gene de üç baba, üç oğul veya üç ruh değil, bir baba, bir oğul ve onlara ortak bir ruh olduğu açıklanır.

66-77. Bölümler: Akılcı zihin aracılığıyla Yüce Varlık’ı tanımanın mümkün olduğu, akılcı yaratığın Yüce Varlık’ı sevmek için yaratıldığı, her insan ruhunun ölümsüz olduğu gibi konular ele alınır. Ayrıca, Yüce Varlık’a umut bağlamanın ve inanmanın gerekliliği vurgulanır.

78-80. Bölümler: Hangi imanın canlı, hangisinin ölü olduğu tartışılır. Yüce Varlık’ın bazı açılardan üç olarak nitelendirilebileceği, her şeye hükmettiği ve tek Tanrı olduğu fikri savunulur.

Eserin önemli özelliklerinden biri, Anselmus’un kullandığı dil ve kavramlardır. Örneğin, Tanrı’yı tanımlarken “en yüce varlık” (summum omnium) veya “en büyük düşünülebilir varlık” (aliquid quo nihil maius cogitari possit) gibi ifadeler, filozofun daha sonra Proslogion’da geliştireceği ontolojik argümanın temelini oluşturur.

Anselmus’un bu eseri, inanç ve aklın uyumlu bir şekilde bir araya gelebileceğini gösterme çabası açısından da önemlidir. “Fides quaerens intellectum” (Anlayış Arayan İman) ilkesinin bir örneği olan Monologion, Ortaçağ Hıristiyan düşüncesinde rasyonel teolojinin gelişimine önemli katkılar sağlamıştır.

Söylem (Proslogion) Üzerine

Anselmus’un en ünlü eseri olan Proslogion, 1077-1078 yılları arasında kaleme alınmıştır. Monologion’un devamı niteleğinde sayılabilecek bu eser, yazarın Tanrı’ya yönelik bir konuşması şeklinde düzenlenmiştir. Anselmus, eserin orijinal adını “Fides Quaerens Intellectum” (Anlayış Arayan İman) olarak belirlemiş, ancak daha sonra bu ismi değiştirmiştir. Proslogion, Anselmus’un daha önce yazdığı Monologion’un devamı niteliğindedir ve ondan farklı olarak Tanrı’nın varlığını tek bir argümanla kanıtlamayı amaçlamaktadır.

Eser, yirmi altı bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm, Anselmus’un Tanrı’ya yönelik bir duasıyla başlar. Sonraki bölümlerde ise Tanrı’nın varlığı, sıfatları ve diğer teolojik meseleler ele alınır. Özellikle ikinci ve üçüncü bölümler, Anselmus’un meşhur ontolojik argümanını içermesi bakımından felsefe tarihinde önemli bir yere sahiptir. Bu argüman, “kendisinden daha büyüğü düşünülemeyen varlık” kavramından yola çıkarak Tanrı’nın varlığını akıl yoluyla kanıtlamayı amaçlar.

Anselmus’un ontolojik argümanı, Tanrı’nın varlığını a priori olarak, yani deneyimden bağımsız bir şekilde kanıtlamayı amaçlar. Argümanın özü, “kendisinden daha büyüğü düşünülemeyen varlık” kavramına dayanır. Anselmus’a göre, bu kavramı anlayan herkes, böyle bir varlığın zihninde var olduğunu kabul etmelidir. Ancak eğer bu varlık sadece zihinde var olup gerçekte var olmasaydı, ondan daha büyük bir varlık (hem zihinde hem de gerçekte var olan) düşünülebilirdi. Bu ise “kendisinden daha büyüğü düşünülemeyen varlık” tanımıyla çelişir. Dolayısıyla Anselmus bu çelişkiden kaçınmak için, “kendisinden daha büyüğü düşünülemeyen varlık”ın hem zihinde hem de gerçekte var olması gerektiği sonucuna varır. Bu argüman, saf kavramsal analiz yoluyla Tanrı’nın varlığını kanıtlama girişimi olarak felsefe tarihinde benzersiz bir yere sahiptir ve sonraki yüzyıllarda pek çok filozof tarafından hem savunulmuş hem de eleştirilmiştir.

Proslogion’un temel amacı, imanın akılla desteklenmesi ve anlaşılmasıdır. Anselmus, eserin önsözünde bu amacını şöyle ifade eder: “İnandığımız şeyleri anlamak için akıl yürütmeye çalıştım.” Bu yaklaşım, Ortaçağ felsefesinde sıkça karşılaşılan “fides quaerens intellectum” (anlayış arayan iman) ilkesinin bir yansımasıdır.

Eserin üslubu, Anselmus’un diğer çalışmalarından farklılık gösterir. Proslogion, dua ve tefekkür tarzında yazılmış olup, yazarın kişisel dinî deneyimini yansıtır. Bu stil, eserin sadece felsefi bir metin olarak değil, aynı zamanda dinî bir tefekkür olarak da okunmasına olanak sağlar.

Proslogion, yazıldığı dönemden itibaren büyük ilgi görmüş ve tartışmalara yol açmıştır. Özellikle ontolojik argüman, hem çağdaşları hem de sonraki düşünürler tarafından yoğun bir şekilde ele alınmıştır. Anselmus’un çağdaşı olan Gaunilo’nun eleştirileri ve Anselmus’un bu eleştirilere verdiği cevaplar, eserin bir parçası olarak günümüze ulaşmıştır.

Proslogion’un önemi, sadece içerdiği argümanlardan kaynaklanmaz. Eser, Ortaçağ felsefesinde iman ve aklın birlikteliğini savunan yaklaşımın önemli bir örneğidir. Ayrıca Tanrı’nın varlığını rasyonel yollarla kanıtlama çabası, sonraki yüzyıllarda birçok filozof ve teologu etkilemiştir. Descartes, Leibniz ve Hegel gibi düşünürler, Anselmus’un argümanını kendi felsefi sistemleri içinde yeniden ele almışlardır.

Anselmus

İtalyan din adamı, filozof ve teolog. 1033-1109 yılları arasında yaşamıştır. Ortaçağ Hıristiyan düşüncesinin en önemli temsilcilerindendir. Metafizik, mantık ve ahlâk felsefesi alanlarında eserler kaleme almıştır. Soylu bir ailenin çocuğu olarak İtalya’nın Aosta şehrinde doğdu, gençliğinde dinî ve felsefi konulara ilgi duydu. Normandiya’daki Bec Manastırı’nda eğitim gördükten sonra 1063’te başöğretmen (prior), 1078’de ise başrahip oldu. 1093’te Canterbury Başpiskoposu olarak atandı, bu görevde kilise-devlet ilişkileri konusunda kral ile yaşadığı anlaşmazlıklar nedeniyle iki kez sürgün edildi.

Anselmus, Bec Manastırı’ndayken dilbilgisi ve mantık konularını ele alan De Grammatico, Tanrı’nın varlığını akılla kanıtlamaya çalıştığı Monologion, meşhur ontolojik Tanrı kanıtını sunduğu Proslogion, hakikat kavramını incelediği De Veritate, özgür irade ve günah kavramlarını ele aldığı De Libertate Arbitrii, kötülüğün kökenini tartıştığı De Casu Diaboli ve teslis inancını konu alan De Fide Trinitatis eserlerini yazdı. Canterbury Başpiskoposu olarak görev yaptığı dönemde ise kurtuluş öğretisini sistematik biçimde ele alan Cur Deus Homo, Meryem’in günahsız doğumunu inceleyen De Conceptu Virginali, Kutsal Ruh’un kaynağı tartışmasına katkıda bulunan De Processione Spiritus Sancti, kilise sakramentlerini inceleyen De Sacramentis Ecclesiae ve De Concordia adlı eserleri başta olmak üzere pek çok eser kaleme almıştır. 1720 yılında Papa XI. Clemens tarafından kilise doktoru ilân edilmiştir.

Fırat Çelebi

Akdeniz Üniversitesi Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde lisansını, Akdeniz Üniversitesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü’nde yüksek lisans ve doktorasını tamamladı. Ortaçağ Batı felsefesi, klasik dönem İslâm felsefesi başlıca çalışma alanlarıdır. Çeşitli ulusal ve uluslararası dergilerde makaleleri bulunmaktadır. Doğu Batı Yayınları’nda Latinceden yaptığı diğer çeviriler: Petrus Abelardus, Filozof, Yahudi ve Hıristiyan Arasındaki Diyaloglar (2022) ve Etik - Kendini Tanı (2024); Augustinus, İç Konuşmalar & Ruhun Ölümsüzlüğü Üzerine (2023).