İlkel İnsanda Ruh Anlayışı

Önsöz

Bu çalışmanın konusu, ilkel olarak adlandırılan insanlardaki birey anlayışını incelemektir. Daha önce bu konuda yapılmış çalışmalardan yola çıkarak kendi yaşamları, ruhları ve kişi/benlik konusunda nasıl bir anlayışa sahip olduklarını anlamaya çalıştım. Olguların incelemesi beni ilkel insanlarda kavramların bulunmadığı sonucunu kabul etmeye itmiştir.

Herhangi bir yanlış anlamaya yol açmamak için İlkel İnsanda Ruh Anlayışı başlığının ne anlama geldiğini açıklamak istiyorum. Burada başvurulan “ruh” sözcüğü, bizim kullandığımız bir sözcük olup, ilkel toplumlarda bu anlamı uzaktan ya da yakından çağrıştıran düşünceleri kapsamaktadır.   

Bayan Hélène Metzger, bu cildin sonunda yer alan dizin bölümünü oluşturma zahmetine katlanmıştır. Kendisine en içten teşekkürlerimi sunmak isterim.

Lucien Lévy-Bruhl

Çevirenin Önsözü 

İlkel toplumların tüm dünyada en eski atalara ait yaşantıları temsil ettikleri söylenebilir. Bu metinde yer alan bilgiler 17. yüzyıl başlarından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar giden bir dönemi kapsamakla birlikte aslında binlerce yıldan bu yana hemen hiç değişmeden süregelmiş bir yaşantıdan kesitler sunmaktadır.

Abdülkadir İnan, bize örneğin, Yakutlarla ilgili olarak bin yıl farkla aynı toplumu betimleyen iki ayrı metin yan yana konulduğunda şaşırtıcı bir şekilde arada hiçbir değişikliğin bulunmadığını söylemektedir. Dünyaya bakışlarında değişilik olmasının, atalara olan bağlılık ve inanç nedeniyle, neredeyse imkânsız olduğu bu toplumlara, Modern toplumlara özgü dünya görüşü/görüşleri doğrultusunda bakıldığında muhtşem bir cehalet ve zavallılık karşısında etkilenmemek mümkün değil.

M. Mauss’un dediği gibi Lévy-Bruhl, ilkel toplumlara yönelik diğer metinlerinde olduğu gibi burada da bu insanlarla Modern toplumlar arasındaki düşünce, zihniyet farklılıklarını ortaya koymaktadır.

Dünyanın beş kıtasında birbirlerinden on binlerce kilometre uzakta yaşayan insanlar hakkında gerek misyonerlerin, gerekse araştırmacı, antropolog ve etnologların yapmış oldukları çalışmalardan yola çıkan bu metinde yazar: İlkel insanlarda tek tanrılı dinlere özgü (Hıristiyanlık, İslâmiyet ya da Yahudilik) veya benzer bir ruh düşüncesi ya da anlayışı bulunmadığını kanıtlamaya çalışmaktadır. Bunda çok büyük ölçüde başarılı olduğu söylenebilir. Derinlemesine herhangi bir çalışma yapmadan ve tarihsel süreç farklılıklarını göz önünde bulundurmadan, insanlığın bütün dünyada aynı ya da benzer düşünce yapılarına sahip olduğunu iddia edenler, bu türden derinlemesine bilimsel çalışmalar karşısında görüşlerini gözden geçirmek durumunda kalmışlardır.

 Felsefeyle uğraşmakta olduğu bir sırada Lévy-Bruhl çapında bir bilim ve düşünce adamını ilkel toplumlara iten şey nedir? Neden onların zihinsel ve düşünsel yapılarını merak etmiş ve yaşamının önemli bir bölümünü buna adamıştır? Bilebildiğimiz kadarıyla 1900’lü yılların başlangıç döneminde Durkheim-Mauss ekolü gerek Fransa gerekse dünyada çok etkili olmuştur. Türkiye’de Ziya Gökalp, Mustafa Kemal Atatürk, Abdülkadir İnan ve daha sonra Doğan Avcıoğlu gibi insanlar bu ekolün çalışmalarıyla ilgilenmiş hattâ Marcel Mauss’un evrensel özellikler taşıyan “Armağan” başlıklı denemesi 1934 yılında İstanbul Üniversitesi Yüksek İktisat Mektebi (sayı 18) tarafından (Sadri Etem/Ertem çevirisi olarak, “Hibe” başlığıyla) yayımlanmıştır.

Bu ve benzeri çalışmaların en önemli özelliklerinden biri, birbirlerinden on binlerce kilometre uzakta (farklı kıtalarda) yaşayan ve ne ataları ne de konuştukları dillerin birbirleriyle hiçbir ilişkisi bulunmadığı insan topluluklarında birbirinin kopyası sayılabilecek inanç ve düşüncelerin mevcudiyetidir. Örneğin:

“Bir yerli seyahate çıktığında ya da yabancı bir çiftlikte yemek yediğinde, yemiş olduğu yemeğin kırıntılarını, muzların kabuklarını ya da çiğnediği biberin kalıntılarını büyük bir ihtimamla kolunda taşıdığı bir torbaya koyup, beraberinde götürür ve yakar.” Olayı anlatan misyoner şunları eklemiştir: “Yeni Mecklembourgluların (Afrika) kafa yapısına göre insanın yedikten sonra bıraktığı yemek artıklarıyla kendisi aynı varlıktır. İşte bu yüzden yerliler di te ru ra (yemeğimden arta kalanları) değil di te ra iau (beni topladılar) demektedirler.” Mecaz ifadeyle hiçbir ilişkisi olmayan çarpıcı bir dışa vuruş biçimi. Diğer aidiyet biçimleri gibi yemek artıkları da birebir yerli bireyin kendisi gibi algılanmaktadır.

Aynı yaklaşım, sahipleri tarafından giyilmiş ve ter izi taşıyan giysiler için de geçerlidir. Örneğin Kiwai adasında (Papua Yeni Gine): “Bir gün balık avından dönen genç kızlar Baidam’ın evinin önünden geçerken danslar sırasında kullandıkları yapraklardan toplarlar ve bu yaprakları eteklerinin içine koyup, evlerine yatmaya giderler. Baidam’ın yaymış olduğu “koku” hepsini hamile bırakır.” Madagaskar adasında da benzer bir inançla karşılaşılmaktadır: “Kızı, babanın “lamba”sını taşıyamaz; tıpkı kız kardeşin erkek kardeşin “lamba”sını taşıyamaması gibi.” Baghirmi’de (Afrika): “Kozamlar Hemat adlı daha büyük bir aşirete bağlıdırlar. Efsaneye göre bunların kökenleri Mekke’ye evlenecek yaşa gelmiş bakire kızıyla giden Arab-el-Uemit’e dayanmaktadır. Üzerinde taşıdığı bez parçası kızın vücudunu tamamıyla örtmediği için, adam kızına kendi pantolonunu verir. Bir süre sonra bakire kız bu yüzden hamile kaldığını fark eder. Bir oğlu olur ve babasıyla birlikte götürüp çocuğu bir dağ başına bırakırlar.” (İ.İ.R.A., s. 120)

Metinde bu türden pek çok örnek vardır. Buna karşın insanlar ve hayvanlarda evrensel bir şekilde var olduğu düşünülen çocuk sevgisinin ilkel insanlarda geçerli olmayabileceği görülmektedir:

Bu çok yaygın inanca göre, yeni doğmuş çocuk yarı yarıya doğmuş bir varlıktır. Henüz ruhlar dünyasından tamamıyla kopmamıştır. Bu yüzden bu toplumlarda, yeni doğmuş çocukları öldürme olayıyla çok sık karşılaşılmaktadır. Bizi ayağa kaldıracak böyle olaylara karşı tepkisiz kaldıkları görülmektedir. “Bu uygulamayı, insandaki ve hayvandaki çocuk sevgisinin kalbe kazınmış olduğunu söyleyen düşünceyle nasıl uzlaştırabileceğimi bilemiyorum. Bu barbarlar bize bu sevginin içgüdüsel olmadığını göstermektedirler”. Ancak onların gözünde bebeği ortadan kaldırmak onu öldürmek anlamına gelmiyor çünkü henüz gerçekten doğmamış olduğunu düşünüyorlar. Yalnızca bu türden düşünce biçimleri misyoner Williams’ın aktardığı soylu bir Fijilinin tuhaf davranış biçimini açıklayabilir: “Tokanaua, son Mbua savaşında, 1844 yılında öldürülmüştür. Geride küçük yaşlarda bir erkek ve kız çocuğu bırakmıştır. Çocukların annesi boğazlanmış ve kocasıyla birlikte gömülmüş olduğundan kendilerine bakacak birilerine ihtiyaçları vardır. Öksüzler Tokanaua’nun ağabeyine götürülür. Adam çocuklara süt anne bulur. Ancak bu çözüm zamanla pek hoşuna gitmez. O sırada eşi doğum yapar. Karısıyla birlikte kendi çocuklarını öldürüp, onun yerine kardeşininkileri alarak onlara annelik yapması konusunda anlaşırlar” (İ.İ.R.A., s. 215).

Özetle İlkel İnsanda Ruh Anlayışı Türkiye gibi antropoloji ve etnolojiye mesafeli bir okuyucuya sahip bir ülkede çok şaşırtıcı ve düşündürücü bir metin olarak değerlendirilebilir. Öte yandan çalışmada sözü edilen çok değişik bölgelere özgü dillere ait terim ve sözcükler zaman zaman kafa karıştırıcı hale gelebilmektedir. İlkel insanın basit bir kafa ya da düşünce yapısına sahip olduğunu sananlar mevcut karmaşa karşısında şaşkınlığa düşebilir. Lévy-Bruhl, ilkel toplum kavramlaştırmayı bilmeyen, kavramlardan bihaber bir toplumdur demektedir. Başvurduğu hemen bütün ciddi misyoner gözlemciler ruh gibi soyut bir kavramın ilkel insanlara aktarılamadığını, onu anlatıp, açıklamanın neredeyse imkânsız bir şey olduğunu söylemektedirler. Böyle bir saptama bile tek tanrılı dinlere özgü kavramların o toplumların ne kadarına gerçekten ulaştığı sorusunun sorulması için yeterlidir. En azından Türkiye gibi ülkelerde mevcut durum tek tanrılı dinler öncesine ait pek çok özellik, gelenek, görenek ve törenin bu dinlere mâl edilerek günümüze kadar sürdürülmüş olduğudur. Kendi adıma ilkel insanı ne kadar iyi anlarsak dünya toplumları ve kendimizi de o kadar iyi anlayabileceğimizi sanıyorum.

İzmir, Haziran 2006

Not: Yüzlerce yerli terim ve sözcüğün yer aldığı, bu oldukça zaman alıcı metin boyunca bizi en çok yoran sözcük “esprit” olmuştur. Kimi zaman “tin” kimi zaman “ruh” olarak çevirmek durumunda kaldığımız bu sözcükle ilgili tereddüt çoğunlukla araştırmacıların kararsızlıklarından kaynaklanmaktadır.