Tarım Üzerine

Marcus Porcius Cato (MÖ 234-149)

Giriş

Tarım Üzerine

Kaynakça

GİRİŞ

Cato’nun ilk Latince Roma tarihi eseri Origines de dâhil olmak üzere dokuz adet eseri vardır. Ancak De Re Agricultura dışında elimizde hemen hiçbir şey kalmamıştır. Günümüze kadar kalan tek eseri, ki bu aynı zamanda günümüze tam olarak ulaşan ilk Latince eser De Re Agricultura’dır. Didaktik bir eserdir. Cato bu eserini de diğerlerinde olduğu gibi bir metot ile yazmamıştır. Aklına ne geldi ise hiçbir edebî yöntem ve düzen kullanmadan yazmıştır. Eser tarım üzerine yazılmış olsa da, yalnız tarım bilgileri vermekle kalmamış, sağlık bilgileri, hukuk ve kanun bilgileri, ev ekonomisine dair öğütler, basit ilaç tarifleri, yemek tarifleri, dinî bilgiler gibi konulara değinmiştir. Çok sade, edebî olmaya özenmeyen, söylemek istediğini doğrudan doğruya, kısaca söyleyen sert de olsa kendine göre olgun bir üslubu vardır. Cato bu eseri Campania’da arazileri olan bir arkadaşı için yazmıştır. Bu eser zaman zaman Vergilius’un aynı konuda büyük bir özenle yazılmış Georgica’sı ile karşılaştırılmıştır. İkisinin stili birbirine tamamen zıttır ancak Cato’nun eseri Georgica’nın düzyazı şeklinde bir başlangıç aşaması olarak değerlendirilir. Cato’nun bu eserini Romalılar çok beğenmiş olmalılar ki elimizdeki kopyası Cato’nun yaşadığı zamana göre daha geç dönem bir Latince ile yazılmıştır. Bu da eserin değişik zamanlarda tekrar tekrar kopya edilmiş olduğunu gösterir. Daha sonraki çağlarda tarım ile ilgili eserler yazan Romalı yazarlar Cato’dan alıntılar yapmışlardır. De Re Agricultura’yı ilginç yapan bir başka nokta da bize o dönemin Roma yaşamı ve âdetleri hakkında ilk ağızdan bilgi vermesidir. Özellikle eskiye bağlı bir çiftlik sahibinin yaşantısını gözlerimizin önüne sermesi bakımından ilgi çekicidir.

Bütün form eksikliğine, eski gelenek ve batıl inançlara dair ayrıntılarına ve arkaik tonuna rağmen, kendi bilgi ve deneyimleri yeni hâkim çiftçilik teknikleri için yönlendirici olmuştur. Cato, sonraki yazarlar tarafından pratik tutumları, doğal Stoacılığı ve sıkı, anlaşılır düzyazısıyla saygı gördü. Örneğin, Na­turalis Historia’sında Yaşlı Plinius tarafından çokça alıntı ya­pıl­mıştır.

Cato’nun eseri genellikle rastgele bir tarzda yazılmış bir “çiftçinin el kitabı” olarak nitelendirilir; edebî olarak düşünmek zordur. Kitap, arkadaşlar ve komşular için hazırlanmış bir hayvancılık el kitabından başka bir şey değil gibi görünür. Bununla birlikte tarzı, Aulus Gellius gibi diğer antik yazarlar tarafından aşırı basitlik bağlamında “güçlü ve kudretli” olarak not edilmiştir. Belki de De Agricultura’nın temel başarısı, Roma Cumhuriyeti dönemindeki kırsal yaşamı tasvir etmesidir.

Cato’nun giriş bölümü, çiftçiliği o zamanın diğer yaygın faaliyetleriyle, özellikle ticaret ve tefecilikle karşılaştırıyor. Her ikisini de eleştirir, birincisini taşıdığı tehlikeler ve belirsizlik temelinde, ikincisini ise On İki Levha’ya göre tefeci, hırsızdan daha kötü bir suçlu olarak değerlendirildiği için. Cato hem zenginliğin hem de yüksek ahlâki değerlerin kaynağı olarak iyi vatandaşlar ve askerler olarak övdüğü çiftçilikle güçlü bir tezat oluşturuyor.

De Agricultura, üzüm bağlarının oluşturulması ve bakımı hakkında, onları korumaya yardım eden köleler hakkında bilgiler de dâhil olmak üzere birçok bilgi içerir. Roma’da çok sayıda toprak sahibi bu süre zarfında Cato’nun eserini okuduktan sonra, Roma büyük çapta şarap üretmeye başladı. Yeni bağların çoğu altmış dönümdü ve büyüklükleri nedeniyle şarap üretiminin sorunsuz bir şekilde devam etmesi için daha da fazla köle gerekliydi.

Eserin bir bölümü çiftlik ürünleri için tariflerden oluşmaktadır. Örneğin, Kos şarabının bir taklidi (burada şıraya deniz suyu eklenmiş); Roma’ya ithal edilen güçlü aromalı Yunan şa­rabı stilini taklit eden vinum Graecum için kaydedilen ilk ta­riftir. Ayrıca günümüzde imâl edilen birçok tatlı çeşidinin ta­riflerini de detayları ile anlatmıştır.

Eserin farklı bölümlerinde ise Akdeniz coğrafyasında yetişen çeşitli bitki ve sebzelerin insanlar ve hayvanlar üzerindeki iyileştirici etkileri detayları ile aktarılmıştır. Örneğin, lahananın faydaları uzun bir şekilde anlatılmıştır. Söz konusu bitkilerin farklı tarifler ile insanlar üzerindeki uygulamaları, o dönemde kullanılan alternatif tıp hakkında bilgi vermesi açısından önemlidir.

İlk çeviri çalışmamda beni teşvik eden sevgili Taşkın Takış’a, fakülte yıllarımda ve bu çalışmamda beni destekleyen hocam Prof. Dr. Gül Özaktürk’e ve daima yanımda olan sevgili aileme teşekkür ediyorum. Bu çeviri çalışması, üzerimde büyük emeği olan, ufkumu açan sevgili hocam Prof. Dr. Filiz Öktem’e adanmıştır.

In Memoriam Filiz Öktem, requiescat in pace…

Ankara, 2021
Mehmet Seferbay

Marcus Porcius Cato
(MÖ 234-149)

MÖ 234 yılında Tusculum bölgesinde doğmuştur. Pleb sınıfından bir aileye sahipti. Hayatı küçük yaşlardan itibaren sert mücadelelerle geçmiştir. Kendi söylediğine göre kayalıklar arasındaki taşlı tarlasını ekerek mahrumiyet içinde, çok çetin bir hayat sürmüştür. Çocukluğunu ve gençliğini doğa ile iç içe bu taşrada geçiren Cato, kabiliyetinin farkına varan bir komşusunun teşviki ile eğitim ve öğrenim için Roma’ya gitmiş, orada geleneksel Roma eğitimi görmüş, hukuk ve hitabet tahsili yapmıştır. Kıvrak zekâsı, yasalar hakkındaki bilgisi ve hitabet yeteneği ile kısa zamanda ilgi odağı olmuş, bir avukat olarak kabul görmüştür. Özel hayatı gibi siyasi hayatı da mücadelelerle doludur. Roma devletinin İtalya ve Sicilya’ya hükmettiği yıllarda hayata atılan Cato, İtalya topraklarından çok uzaklara yayıldığı yılları da görmüştür. Cato’nun gençlik yıllarında Roma devletinin toprakları fazla geniş değildi, yalnız İtalya ve Sicilya topraklarından ibaretti. Romalılar devletlerinin hayatta kalabilmesi için çetin savaşlar yapmak zorunda kalmışlardı. Küçük Asya ve Yunanistan fethedilmişti. Cato, Roma devle­tinin çabalarına katılmıştı. Siyasi alandaki ilerleyişi, kendisindeki cevheri gören Patrici kökenli Lucius Valerius Flaccus sayesinde olmuştur. II. Kartaca Savaşı’nda askerî tribün olarak görev aldı. MÖ 205’te Quaestor seçildi. MÖ 199’da Aedilis, MÖ 198’de Sardinya’da Praetor seçildi. Bu şehirde fahiş faiz kazancıyla mücadele etti. MÖ 195’te Flaccus ile birlikte Konsül seçildi ve Lex Oppia adlı kadınları kısıtlayıcı kanun ile lüks harcama miktarını sınırlayan yasayı engellemeye çalışmış ancak başarılı olamamıştır. Cato, geniş bir sefer düzenlemek için yetkilendirildi ve İspanya’daki ayaklanmayı bastırdı. MÖ 191’de Manius Acilius Glabrio komutası altına atandı ve Thermopylae’daki bir savaşta Seleukos kralı III. Antiochos’u yendi. Politik anlamda saldırgan bir tavırla Lucius Scipio ve Scipio Africanus’un siyasi etkisini kırdı. MÖ 184’te iş arkadaşı Flaccus ile birlikte Censorluk makamına seçilerek başarılarını sürdürdü. Censor, Roma’daki nüfus kayıtları, ahlâki düzen ve bilirkişilik konularında görevli bir memurdu. Censor olarak yaptığı en önemli işler; Nos maiorum’u korumak ve Roma’yı yozlaştıran bir etkiye sahip olduğunu inandığı Yunan geleneğine karşı mücadele etmekti. Cato’nun censorluğu oldukça etkin ve sertti, bu yüzden derin izler bıraksa da toplumdan fazla destek görmedi. Bu görevi sırasında çok fazla düşman kazanmıştı ve bunun bedelini de kendisini mahkemelerde savunmak zorunda kalarak ödedi. Cato, ömrünün son yıllarında çiftlik yöneticiliği, tefecilik ve borsa ile uğraştı, aynı zamanda kitaplar da yazdı. MÖ 153’te Kartaca elçiliği sırasında Roma’nın bu eski rakibinin küllerinden doğduğunu ve gelecek vaat ettiğini görüp “Carthago delenda est” (Kartaca yıkılmalıdır.) deyişini şiar edindi ve her senato konuşmasında bunu dile getirdi. MÖ 149’da Roma’nın Kartaca’ya açtığı savaşı da görmüştü.

Cato, bir köylü çocuğu olmasına ve asil bir soydan gelmemesine rağmen, kendi çalışmaları ve başarıları sayesinde Roma devletinde yüksek mevkilere gelmeyi başarmıştır. O, iyi bir asker ve iyi bir devlet adamı olduğu kadar iyi bir çiftçi ve iyi bir aile reisidir. Tutumlu bir aile reisidir, ev idaresine yarayan her şey onun için önemlidir. Roma devleti onun nazarında büyük bir ailedir. Dolayısıyla evde meydana gelmesine katlanamadığı herhangi bir olayın devlette de olmasını istememiştir. Cato’ya göre insanın malı mülkü artmalı, ancak yaşam şekli ve âdetleri atalarınınkinden farklı olmamalı, Nos Maiorum’dan uzaklaşmamalıdır.

Cato’da sarsılmaz bir adalet duygusu vardı. Bu, Roma’da az görülen bir özellik değildi. Ancak Cato, Romalıların bu özelliğine yeniden canlılık vermiştir. Bu ahlâk duygusu yüzünden zamanının en güçlü kişileri ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. Asil soydan gelen meslektaşlarının şöhreti karşısına kendi şöhretini koymuş ve böylece kendini yücelterek onlardan aşağı olmadığını göstermeye çalışmıştır. Ana prensipleri, düşman olduğu senatörlere karşı sertlik, lükse ve şatafata, ayrıca Yunan kültürünün Roma’ya girmesine karşı olmaktır. Yunan kültürünün Roma’ya girmesini isteyenlerin başında ise Scipio Africanus Minor vardır. Gelenekçi Cato, Scipio ve onun çevresine karşı sert bir mücadeleye girmiştir. Bu amaçla Roma’daki gençliğin Yunan kültürünün etkisinde kalarak âdet ve geleneklerinden uzak kalmasını önlemek için, Yunanistan’dan gelen her fikre karşı Roma’nın kapılarını kapatmaya çalışmıştır. MÖ 155 yılında Atina’dan gelen elçiler heyetini senato kararı ile uzaklaştırmıştır. Cato, Romalıları Yunanlardan ve onların kültüründen uzak tutmaya çalışmıştır. Ona göre Yunanlar ahlâksızdı ve Roma gençliği onlardan uzak tutulmalıydı.