Kavramlar Tarihi Özgürlük

Sunuş
        Armağan Öztürk & C. Cengiz Çevik

Antik Yunan Sofist Düşünürlerinde Özgürlük
        Gökhan Çelen

Platon’a Göre Özgürlük ve Adalet
        Geoff S. Bowe

Kinik Felsefede Özgürlük: Toplum Karşıtlığının Etiği
        C. Cengiz Çevik

Ortaçağ İslâm Düşüncesinde Nedensellik ve İrade Özgürlüğü Sorunu
        Hasan Aydın

Terk-i Tac
Yok Oluş ile Özgürleşen Melâmîlerin Öyküsü
        M. Olgay Söyler

Machiavelli’ye Göre Özgürlük ya da Castruccio Castracani’nin Virtù ile Fortuna Arasındaki Özgürlüğü
        Cemal Bâli Akal

Modernlerin Özgürlük Anlayışının Mimarı: Thomas Hobbes
        Ahu Tunçel

Spinoza’da Özgürlük Sorunu
        Eylem Canaslan

Devrim ve Özgürlük: Edmund Burke ile Thomas Paine’in Özgürlük Kavrayışları
        Doğancan Özsel

Kant’ın Etik Kuramında Özgürlük
        Engin Koca

Hegel’in Özgürlük Felsefesinin Tinin Fenomenolojisi’ndeki Temelleri: Tarih Felsefesi Üzerine Dersler ve Mantık Bilimi Bağlamında Bir Yorum Denemesi
        Doğan Göçmen

John Stuart Mill’in Özgürlük Savunusu
        Gökhan Murteza

Çoğulcu Bir Evrende İnsan Özgürlüğü: William James’in Perspektifi
        Celal Türer

Frankfurt Okulu Düşüncesinde Totalitarizm Tartışması: Akıl ve Özgürlüğün Diyalektik Birlikteliği
        Armağan Öztürk & Hatice Karakuş Öztürk

Başkası ve Avrupa’nın Başkası Gerilimi Arasında Jean-Paul Sartre’ın Özgürlük Düşüncesi
        Emine Canlı

Hannah Arendt’te Özgürlüğün İnşası ve Korunması Üzerine
        Fatmagül Berktay

Georges Gurvitch
Determinizm ile Özgürlük Üzerine Bir İnceleme
        Soner Kavuncuoğlu

Özgürlüğün Uğrakları: Henri Lefebvre’in Metafelsefesi
        M. Ertan Kardeş

Özgürlüğün Hermeneutiği: Ricœur’de Anlatı ve Özgürlük
        Güncel Önkal

Özgürlük, Otorite, İktidar: Bir Siyaset Felsefesi Olarak Anarşizmin Eleştirel Değerlendirmesi
        A. Özgür Gürsoy & D. Burcu Eğilmez

Paul K. Feyerabend’ın Epistemolojik Anarşizmi: “Özgür Bir Toplumda Bilim” ve Eğitim
        Kemal Bakır

Demokratik Müdahale ve Özgürlük
        Yavuz Yıldırım

Sunuş

“Herhangi bir kısıtlamaya, zorlamaya bağlı olmaksızın düşünme veya davranma, herhangi bir şarta bağlı olmama durumu.”

TDK, “Özgürlük” maddesi

“İnsan özgürlüğe ihtiyaç duyar, ancak az insan tam özgürlükle mutlu olabilecek kadar güçlüdür. İnsan makul ve saygıdeğer ilişkilerle bir grubun parçası olmaya muhtaçtır.”

Robert A. Heinlein, Between Planets (1951)

Özgürlük çağlar boyunca insanlığın en büyük tartışma konularından biri olmuştur. Özgürlüğün ne olduğu, nerede başlayıp nerede bittiği, hak edilip hak edilmediği, neye göre verilip alınabileceği ve daha birçok konu tartışılagelmiştir. Din, felsefe ve bilim özgürlük üzerine yapılan tartışmalara zemin oluşturmuş, kimileyin yapılan tartışmalar ve ortaya konan fikirler kitleleri harekete geçirmiş, insanlık tarihinde iz bırakmıştır. Peki, özgürlüğü bu kadar çekici bir konuya dönüştüren nedir? Bu soruya tüm tartışmaları sona erdirebilecek kesinlikte bir cevap vermek zordur, ancak özgürlüğü bir tartışma konusu olarak her zaman gündemimizde olmasını sağlayan nedenlerden birinin, insanın düşünen bir canlı olarak farkına varmış olsun veya olmasın, çıkarının ardından gitmesi, çıkarına engel olabilecek veya engel olabileceğini düşündüğü her durumdan rahatsızlık duyması olabilir.

Vehbi Hacıkadiroğlu bir eserinde “özgürlüğün, insan için yaşamını sürdürmenin hemen ardından gelen ikinci amaç olarak görülmesi, gerçekten yadırganmamalıdır” der ve ardından şu sonuca varır: “İnsan toplumsal yaşamdan bir çıkar sağlayamayacaksa niçin toplumsal yaşama uysun? ... Özgürlük arayan insan, çıkarının ardından giden insandır.” Farklı insanlar ve toplumların çıkar anlayışları arasındaki çeşitlilik veya çatışma, özgürlük üzerine yapılan kadim tartışmaların bitmemiş ve bitmeyecek tartışmalar arasında yer almasının en önemli nedenlerinden biri olabilir.

Özgürlük aynı anda hem ontoloji, teoloji hem de siyaset felsefesiyle ilgilidir. Bu kavramın işaret ettiği durum ilk bakışta apaçıktır. İnsanın engellenmeden veya sınırlandırılmadan istediğini seçebilmesi, yapabilmesi veya hareket edebilmesi özgürlüğü anlatır. Ancak işin içine determinizm, yazgı, arzu, irade ve seçim gibi unsurlar girince insanın özgürlüğüne dair tartışma daha karmaşık bir kerteye doğru dönüşüme uğrar.

Tanrı ve yazgı varsa gerçekten, insan özgür müdür? Seçimlerimiz aklımız tarafından mı belirlenir, yoksa içgüdü ve arzu aklı bir gölge fenomene dönüştürecek kadar belirleyici midir? Bu sorular ve benzerleri bize açıkça şunu gösterir ki, özgürlük bir yandan kozmosla ve insanın o kozmos içindeki yeriyle, diğer yandan ise arzu, düşünce, duygu, beden ve aklımızla ilgilidir. İnsanın arzularından kurtulması gerçekten de mümkün müdür? Yoksa asıl özgürlük arzu ve bedenimizin ihtiyaçlarını karşıladığımız zaman mı söz konusu olur? Epikuros ve Stoa felsefelerinden kalan yığınla soru ve kuşku özgürlük üzerine soruşturmayı derinleştirecek bir dizi unsuru içinde barındırır.

Kaderle irade arasındaki gerilimin izini Hıristiyan ve İslâm felsefeleri içinde de takip etmek mümkündür. Bu bağlamda patristik felsefe, Aziz Augustinus, Thomas Aquinas, Farâbî, İbn Sînâ, Gazâlî, İbn Rüşd gibi düşünülerin eserleri özgür iradeye yer açan veya onu tümüyle kadere mahkûm eden sayısız argümanı içerisinde barındırır. Kant’ın doğa ve Tanrı karşısında insan aklına ve insan özgürlüğüne yer açan felsefesi kader dolayımıyla devam eden büyük metafizik tartışmanın son önemli durağına karşılık gelir.

Özgürlük şüphesiz ki devlet, toplum ve bireyle de ilgilidir. Siyaset felsefesiyle özgürlük arasındaki asıl etkileşim daha çok bu bağlamlarda gerçekleşir. Bilindiği üzere siyaset felsefesi siyasal nosyonların arkasındaki temel değer ve ilkelerle ilgilenir. Siyaset felsefesi içerisinde yol aldıkça siyasal insanın seçim ve davranışlarıyla ilgili en genel haklılaştırma biçimleri açığa çıkar. Özgürlük, adalet ve eşitlikle birlikte siyaset felsefesinin temel nosyonlarından biridir.

Siyasi düşünce içerisinde özgürlükle ilgili temel savların belli başlı düşünürler özelinde yeniden ele alınması elzemdir. Mesela Constant ve Hegel’in iddia ettiği üzere antiklerin özgürlüğünden ayrı bir modernlerin özgürlüğü söz konusu mudur? Peki, Rousseaucu düşünüşte sıklıkla vurgulandığı üzere insanların aynı anda hem özgür olup hem de kendi kendisini yönettiği bir siyasal toplum tasarımı mümkün müdür? Mühim olanın özgürlükten çok haklar olduğuna yönelik Lockeçu çıkarım da unutulmamalıdır. Daha çok liberal düşünce içinde kendisine karşılık bulan hak temelli siyaset felsefesi çizgisi insanın gerçek özgürlüğünü haklara sahip olma hakkıyla ilişkilendirir. Kuvvetler ayrılığına dayanan anayasal bir demokrasi ve bireyi dış müdahaleden koruyan hak temelli bir hukuk anlayışı özgürlüğün asli teminatıdır. Marx’ın düşüncesinde sofistike bir içerikle karşımıza çıkan ve özgürlüğü felsefe ile siyaset alanıyla sınırlı görmeyen bakış açısı ise her türlü yabancılaşmaya karşı geniş bir toplumsal devrim programı önerir. Pek çok sosyalist ve anarşist için özgürlük aslında devrimden sonra kazanacağımız bir olanaktır.

Özgürlüğü toplum ve devlet baskısına karşı bireyin düşünce ve inanç özgürlüğü çerçevesinde temellendiren J. S. Mill’ın çabası ve Sartre ile Camus gibi düşünürlerin yoğun katkılarıyla anlamlı bir içeriğe oturan varoluşsal özgürlük perspektifi modern dünyada yürütülen özgürlük tartışmalarının çok boyutlu ve çok katmanlı karakterini ortaya koyması bakımından dikkate değerdir.

Daha çok negatif özgürlük-pozitif özgürlük ayırımıyla bilinen Isaiah Berlin’in mükemmeliyetçilik karşıtı bir zeminde formüle ettiği soru ise özgürlüğün anlamı ve koşullarına yönelik sayısız perspektifi ortak bir zeminde yeniden değerlendirmemize yardımcı olur: Özgürlük şu an sahip olduğumuz bir nitelik midir, yoksa daha iyi bir dünya kurulduğunda ulaşacağımız bir ideal mi?

Tam bu noktada modern yazındaki sınırlılıklara dikkat çeken, komüniteryanizm ve cumhuriyetçilik üzerinden antik mirası özgürlükçü bir çizgide yeniden yorumlayan okumaların varlığına dikkat çekilebilir. Negatif özgürlük, pozitif özgürlük, bireycilik ve devletçiliğin yarattığı ideolojik bagajları bir kenara bırakıp antik döneme atıfla yeni bir özgürlük anlayışına ulaşmak mümkün müdür?

Şüphesiz ki, düşünce tarihindeki özgürlük üzerine sorulan tüm soruları ve yapılan tüm tartışmaları tek bir eserde derleyip ele almak imkânsız bir hedeftir. Filoloji, felsefe, tarih ve siyaset bilimi gibi farklı disiplinlerden birçok yazarın katkısıyla oluşan “Kavramlar Tarihi Özgürlük” başlıklı bu çalışmanın da böyle bir hedefi yoktur. Bununla birlikte bu derlemede olabildiğince farklı düşünür ve ekolün görüşlerine akademik hassasiyet gözetilerek yer verilmekte, sadece işlenen konularla değil, aynı zamanda onlardan hareketle başka meselelerle ilgili yürütülen tartışmalara dair ufuk açıcı bakış açıları sunulmaktadır. Koselleck’ten alınan ilhamla özgürlük kavramının düşünce tarihindeki izlerini soruşturan bu çalışma okuyucuyu özgürlükle ilgili çoklu bir tahayyül oluşturmaya davet etmektedir. Metnin iç bütünlüğü açısından ise, özgürlük ana teması çerçevesinde tüm konular iç içe girdiğinden, yazıların, odaklanılan düşünür veya ekollerin dönemleri göz önünde tutulup kronolojik olarak sıralanmasına, belli bir döneme ilişkin olmayan yazıların ise sona bırakılmasına karar verilmiştir.

Kitaptaki yazıların içeriklerine kısaca bakarsak, ilk üç yazı antik dönemdeki üç felsefi yaklaşıma odaklanmaktadır. Bu yazılardan ilki Gökhan Çelen’e ait olup “Antik Yunan Sofist Düşünürlerinde Özgürlük” başlığını taşımaktadır. Bu yazıda sofistlerin özgürlük anlayışı tarihsel ve kavramsal bir perspektifle ele alınmaktadır. İkinci olarak G. S. Bowe’un “Platon’a Göre Özgürlük ve Adalet” başlıklı yazısında bu iki kavramın psikolojik sağlık açısından anlamı ve özellikle de özgürlük kavramının anlaşılması için ahlâk psikolojisinin incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Üçüncü olarak C. Cengiz Çevik’in “Kinik Felsefede Özgürlük: Toplum Karşıtlığının Etiği” başlıklı yazısında ise kinik filozofların teoride ve pratikte kendini gösteren özgürlük temelli marjinal bir yaşam felsefesiyle parasal ve toplumsal sistemi çökertmek istedikleri gerçeği üzerinde durulmaktadır.

Kitabımızda İslâm düşüncesine dair iki yazı bulunmaktadır: Hasan Aydın tarafından kaleme alınan “Ortaçağ İslâm Düşüncesinde Nedensellik ve İrade Özgürlüğü Sorunu” başlıklı ilk makalede birçok konunun yanısıra Ortaçağ İslâm dünyasında irade özgürlüğü anlayışında çoğulculuğun hâkim olduğu gerçeğine dikkat çekilmektedir. Olgay Söyler, “Terk-i Tac: Yok Oluş ile Özgürleşen Melâmîlerin Öyküsü” başlığını taşıyan yazısında özgürlük konusunu İslâm düşünce ve tasavvuf tarihinin kendine has bir ekolü olan Melâmîlik üzerinden ele almaktadır.

Sonraki üç çalışma 16. ve 17. yüzyılların Batı düşünce dünyasına pencere açmaktadır. Bu yazılardan ilki Cemal Bâli Akal’a aittir ve “Machiavelli’ye Göre Özgürlük ya da Castruccio Castracani’nin Virtù ile Fortuna Arasındaki Özgürlüğü” başlığını taşımaktadır. Ahu Tunçel’in “Modernlerin Özgürlük Anlayışının Mimarı Thomas Hobbes” ile Eylem Canaslan’ın “Spinoza’da Özgürlük Sorunu” başlıklı yazıları sadece adı geçen düşünürlerin yaşadıkları dönemlerdeki değil, günümüze kadar farklı dönemlerdeki özgürlük anlayışlarına nasıl etkide bulunduklarına dair de fikir vermektedir.

Derlememizde 18. ve 19. yüzyıldaki özgürlükle ilgili ­farklı yaklaşımlara ışık tutan beş makale vardır. Bu yazılardan ilki “Devrim ve Özgürlük: Edmund Burke ile Thomas Paine’in Özgürlük Kavrayışları” başlığını taşımaktadır. Doğancan Özsel tarafından yazılmış olan bu yazıda iki filozofun özgürlüğün evrenselliği, düzen, istikrar ve daha birçok konudaki yaklaşımları ele alınmaktadır. Engin Koca “Kant’ın Etik Kuramında Özgürlük” başlıklı çalışmasında Kant’ın etik projesini, insanın özgürlüğünü nasıl düşündüğünü tartışmakla birlikte Saf Aklın Eleştirisi’nde ortaya konan metafizik çerçeveden de bahsetmektedir. Doğan Göçmen’in “Hegel’de Özgürlük Kavramı Üzerine” adlı metni düşünürün özgürlük kavramının gelişimine tarihsel ve ilişkisel kertelerde yaptığı katkıyı tartışmaya açıyor. Gökhan Murteza’nın “John Stuart Mill’in Özgürlük Savunusu” ile Celal Türer’in “Çoğulcu Bir Evrende İnsan Özgürlüğü: William James’in Perspektifi” başlıklı yazıları özgürlüğün adı geçen filozoflar tarafından nasıl anlaşıldığı üzerine fikir vermekte, tarihsel ve felsefi açıdan geniş bakış açıları sunmaktadır.

Sonraki beş yazı 20. yüzyılın farklı düşünür ve ekollerine dair kapsamlı bilgi ve yorumlar içermektedir. Bu yazılardan ilki olan “Frankfurt Okulu Düşüncesinde Totalitarizm Tartışması: Akıl ve Özgürlüğün Diyalektik Birlikteliği” başlığını taşır. Armağan Öztürk ile Hatice Karakuş Öztürk tarafından yazılmış olan bu yazıda Frankfurt Okuluna mensup düşünürlerin yaklaşımlarının felsefi ve ideolojik arka planı, aydınlanma anlayışı, totalitarizm, kültür endüstrisi ve faşizm gibi konulardaki görüşleri ele alınmaktadır. Emine Canlı’nın “Başkası ve Avrupa’nın Başkası Gerilimi Arasında Jean-Paul Sartre’ın Özgürlük Düşüncesi” başlıklı çalışması, Sartre’a dışarıdan sorular sorulduğunda açığa çıkan çelişkileri ve gerilimleri analiz etmektedir. Fatmagül Berktay’ın “Hannah Arendt’te Özgürlüğün İnşası ve Korunması Üzerine” başlıklı yazısı temsilî demokrasinin krizi, insan yaşamına ölümsüzlük kazandıracak kurumlar, özgürlük uzamları olarak devrimci konseyler ve özgürlüğü koruyacak kurumlar olarak yasalar gibi birçok konuyu bugünün Türkiyesi’ni de ilgilendirecek şekilde ele almaktadır. Soner Kavuncuoğlu’nun “Georges Gurvitch: Determinizm ve Özgürlük Üzerine Bir İnceleme” başlıklı makalesi, Gurvitch’in yaklaşımının ana hatlarından hareketle, onun determinizm ve özgürlük konusu üzerine izahlarını incelemekte ve bu izahların beşerî bilimler alanında doğurduğu sonuçlara değinmektedir. M. Ertan Kardeş, “Özgürlüğün Uğrakları, Henri Lefebvre’in Metafelsefesi” başlıklı makalesinde Lefebvre’in parça parça okunan yazılarının metafelsefesi açısından hangi konumda olduğunu göstermeye çalışmaktadır. Güncel Önkal’ın “Özgürlüğün Hermeneutiği Ricœur’de Anlatı ve Özgürlük” başlıklı yazısı ise Ricœur’ün düşünce dünyasında her şeyin anlatı olduğu fikrinden hareketle, düşünürün söylemsel özgürlük, edimsel özgürlük ve özgürlük söylemi üzerinde felsefi bir analiz sunmaktadır.

Derlememizdeki son üç yazı daha önce de belirttiğimiz gibi, belli bir döneme odaklanmamaktadır. Bu yazılardan ilki A. Özgür Gürsoy ile D. Burcu Eğilmez’e ait olup “Özgürlük, Otorite, İktidar: Bir Siyaset Felsefesi Olarak Anarşizmin Eleştirel Değerlendirmesi” başlığını taşımaktadır. Bu yazıda anarşizmin özgürlük anlayışının, liberalizm ile paylaştığı kavramsal ortaklık sebebiyle, liberalizmin özgürlük anlayışını etkileyen tutarsızlık, çelişki ve zorluklardan muaf olmadığı iki kademeli bir argümanla ortaya konmaktadır. İkinci yazı Kemal Bakır tarafından kaleme alındı. “Paul K. Feyerabend’ın Epistemolojik Anarşizmi: “Özgür Bir Toplumda Bilim ve Eğitim” adlı çalışma düşünürün anarşist bir ilhamla akılcı bilim etkinliğinin totaliterleşmesi sürecine yönelik bir dizi itirazını tartışmaya açıyor. Son çalışmamız Yavuz Yıldırım’a aittir ve “Demokratik Müdahale ve Özgürlük” başlığını taşımaktadır. Bu yazıda özgürlük nosyonunun doğrudan eylem ve yeni örgütlenmeler aracılığıyla klasik ve modern ögelerden ne derecede ayrılarak ele alındığı, bunun siyasal teoride nasıl tartışıldığı incelenmektedir.

Şüphesiz, hem dünyada hem de ülkemizde özgürlük üzerine söylenecek daha çok söz, yapılacak daha çok inceleme vardır. Her çağda olduğu gibi günümüzde de politik ve toplumsal baskılar, bireysel ve kamusal alanda karşılaşılan özgürlük ve hak ihlalleri gündemimizi meşgul etmektedir. Ancak özgürlük sadece baskı ortamında veya hak ihlali durumunda tartışılmaz, o insanın ve toplumun var oluşuna ilişkin en önemli tartışma konusudur, neredeyse her şey onunla ilgilidir, bu yüzden kendisinden kurtulmanın mümkün olmadığı bir insanlık ve toplum gerçeği olarak önümüzde durmaktadır. Belki sadece bu dünyanın meselesi de değildir, insanoğlu Mars’ta koloni kurarsa, özgürlük üzerine yapılan tartışmaları da kendisiyle birlikte oraya taşıyacaktır.

Editörler
Armağan Öztürk ve C. Cengiz Çevik
2022

Armağan Öztürk

Lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümünde tamamladı. Önce Kocaeli Üniversitesi İİBF Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, ardından da Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı. Aynı üniversitede 2014 yılında siyaset bilimi doktorasını tamamlayan Öztürk’ün çalışmaları daha çok siyaset felsefesi, siyaset teorisi ve siyaset sosyolojisi gibi alanlarda somutlaşmıştır. Yazar, 2014 yılından beri Artvin Çoruh Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Siyasi Düşünceler Tarihi alanında Siyaset Bilimi Doçenti unvanına sahip olan Öztürk’ün daha önce Dipnot Yayınları’ndan Toplumsal Üzerine Yeni Perspektifler, Phoenix Yayınları’ndan Yeni Sol Yeni Sağ ile Postyapısalcılık, Doğu Batı Yayınları’ndan Res Publica adıyla üç derleme kitabı basıldı. Nomos Yayınları Türkiye Tartışmaları serisinin editörlüğünü üstlenen Öztürk, bu seri kapsamında Political Culture of Turkey in the Rule of the AKP, The Transformation of Publicity in Turkey ve Living Together kitaplarının editörlüğünü yaptı. Öztürk’ün son kitap çalışmaları Yurttaşlık ve Demokrasi başlığıyla Nika Yayınları ile Siyasal ve Sosyal Kuram adıyla Çizgi Yayınları’ndan basıldı.

C. Cengiz Çevik

İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Lisans, Yüksek Lisans ve Doktora eğitimini tamamlamış, farklı üniversitelerde Latince okutmanlığı yapmıştır. Çalışma alanı antik literatürde siyaset ve felsefe ilişkisidir, bunun yanısıra Latince ve Eski Yunancadan çeviriler yapmakta ve akademik çalışmalarını sürdürmektedir. Kitapları: Cicero’nun Devleti (YKY, 2017), Roma’da Siyaset ve Felsefe (İthaki, 2019). Bazı çevirileri: Cicero, Devlet Üzerine, Yasalar Üzerine, Seneca, Mutlu Yaşam Üzerine – Yaşamın Kısalığı Üzerine, Kinik Felsefe Fragmanları, Stoa Felsefesinin Kuruluş Fragmanları.